Obowiązująca od początku br. ustawa z 21 listopada 2008 r. o pracownikach samorządowych (dalej: ustawa o pracownikach samorządowych) nie określa norm czasu pracy zatrudnionych w samorządach. W tej kwestii należy więc stosować przepisy ustawy z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (dalej: k.p.)
Jest to zasadnicza zmiana w stosunku do obowiązującej do końca ub.r. ustawy z 22 marca 1990 r. o pracownikach samorządowych (dalej: ustawa z 22 marca 1990 r. o pracownikach samorządowych), która ustalała sztywne normy czasu pracy – nie więcej niż 8 godzin na dobę i 40 godzin na tydzień. Nie dotyczyły one tylko zatrudnionych na stanowiskach pomocniczych i obsługi.
W ustawie o pracownikach samorządowych (art. 42 ust. 1) zachowano wymóg, aby regulamin pracy określał rozkład czasu pracy w sposób zapewniający obywatelom załatwianie spraw w dogodnym dla nich czasie.
Elastyczna norma tygodniowa
W podstawowym systemie czasu pracy, określonym w k.p. (art. 129), czas pracy nie może przekraczać 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin w 5-dniowym tygodniu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 4 miesięcy.
Oznacza to, że tylko dobowa norma czasu pracy musi być sztywna – nie może być nigdy dłuższa niż 8 godzin. Natomiast w niektórych tygodniach czas pracy może przekroczyć 40 godzin i praca może być wykonywana więcej niż przez 5 dni, co powinno zostać zrekompensowane odpowiednio krótszym czasem pracy i większą liczbą wolnych dni w innych tygodniach.
Warunkiem jest, aby okres rozliczania czasu pracy nie był dłuższy niż 4 miesiące. Wydłużenie okresu rozliczeniowego (do 6 miesięcy, a jeżeli jest uzależnione nietypowymi warunkami organizacyjnymi lub technicznymi – do 12 miesięcy) możliwe jest tylko przy pilnowaniu mienia, ochronie osób oraz w rolnictwie i hodowli.
Elastyczna norma dobowa i tygodniowa
W samorządach przydatne jest stosowanie równoważnego systemu czasu pracy, w którym dopuszczalne jest przedłużenie dobowego wymiaru czasu pracy nawet do 12 godzin, jeżeli jest to uzasadnione rodzajem pracy lub jej organizacją (art. 135 k.p.). Okres rozliczeniowy nie powinien przekraczać miesiąca. Może być wydłużony do:
• 3 miesięcy – w szczególnie uzasadnionych przypadkach,
• 4 miesięcy – przy pracach uzależnionych od pory roku lub warunków atmosferycznych.
W równoważnym systemie również obowiązuje przeciętna 40-godzinna tygodniowa norma czasu pracy. Przedłużenie dobowego wymiaru czasu pracy musi zostać zrekompensowane skróceniem czasu pracy w inne dni albo dodatkowymi dniami wolnymi.
Możliwe jest też czasami stosowanie innych systemów równoważnego czasu pracy (art. 136 i 137 k.p.) przy:
• pracach polegających na dozorze urządzeń lub związanych z częściowym pozostawaniem w pogotowiu do pracy – z przedłużeniem dobowego wymiaru czasu pracy maksimum do 16 godzin w okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym miesiąca,
• pilnowaniu mienia, ochronie osób, w zakładowych strażach pożarnych lub zakładowych służbach ratowniczych – z przedłużeniem dobowego wymiaru czasu pracy maksimum do 24 godzin w okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym zasadniczo miesiąca (może wynosić 3 miesiące – w szczególnie uzasadnionych przypadkach, 4 miesiące – przy pracach uzależnionych od pór roku lub warunków atmosferycznych).
Przepisy k.p. przewidują ponadto inne systemy czasu pracy zbliżone do równoważnego (art. 143 i 144 k.p.):
• skrócony tydzień pracy – w którym praca wykonywana jest przez mniej niż 5 dni w tygodniu, przy równoczesnym przedłużeniu dobowego wymiaru czasu pracy maksimum do 12 godzin;
• tzw. system weekendowy – w którym praca świadczona jest wyłącznie w piątki, soboty, niedziele i święta, przy dopuszczeniu wydłużenia dobowego wymiaru czasu pracy nie więcej niż do 12 godzin.
Oba systemy mogą być stosowane wyłącznie na pisemny wniosek pracownika. Okres rozliczeniowy czasu pracy nie może przekroczyć miesiąca.
Czytaj także: Wynagrodzenia w samorządzie w pytaniach i odpowiedziach >>
Dłuższy czas pracy
Przy pracach w tzw. ruchu ciągłym dopuszczalne jest odstąpienie od zasady przeciętnie 40-godzinnego tygodnia pracy. Chodzi o prace, które nie mogą być wstrzymane ze względu na:
• technologię produkcji lub
• konieczność ciągłego zaspokajania potrzeb ludności.
W takich przypadkach możliwe jest przedłużenie tygodniowego wymiaru czasu pracy przeciętnie do 43 godzin w okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 4 tygodni. Jednego dnia w niektórych tygodniach okresu rozliczeniowego dobowy wymiar czasu pracy może być przedłużony do 12 godzin. Za każdą godzinę pracy powyżej 8 godzin na dobę pracownikowi przysługuje 100% dodatek do wynagrodzenia (art. 138 k.p.).
Z orzecznictwa Sądu Najwyższego (dalej: SN) wynika, że stosowanie tego systemu dopuszczalne jest tylko wtedy, gdy ściśle zachodzą przesłanki określone w k.p. W wyroku z 5 maja 1999 r. (sygn. akt I PKN 671/98) SN uznał, że nie może być on stosowany na stacji paliw CPN.
Dopuszczalne jest więc stosowanie systemu pracy w ruchu ciągłym u takich samorządowych pracodawców, jak np. zakłady wodociągów, zakłady energetyki cieplnej.
Czas pracy wyznaczony zadaniami
W przypadkach uzasadnionych rodzajem pracy lub jej organizacją albo miejscem wykonywania pracy może być stosowany system zadaniowego czasu pracy. Pracodawca, po porozumieniu z pracownikiem, powinien ustalić czas niezbędny do wykonania powierzonych zadań z uwzględnieniem norm czasu pracy określonych w art. 129 k.p. – 8 godzin na dobę i 40 godzin w tygodniu (art. 140 k.p.).
Przyjmuje się, że system zadaniowy można stosować, gdy nie jest konieczne rozpoczynanie i kończenie pracy o ustalonej porze dnia. Kluczowe jest tu indywidualne zaangażowanie pracownika, a nie praca w zespole pod bezpośrednim nadzorem przełożonego, zapotrzebowanie na pracę jest zmienne (a więc np. niekiedy wobec specjalisty przygotowującego projekty finansowane z funduszy unijnych). Można go też stosować, jeżeli trudno jest kontrolować czas pracy (np. wobec pracowników wykonujących samodzielnie zadania w terenie). Zgodnie z wyrokiem SN z 15 listopada 2006 r. (sygn. akt I PK 117/06) w systemie zadaniowym pracownikowi powinny być wyznaczone do wykonania konkretne zadania, nie zaś obowiązki o charakterze otwartym, które mogą podlegać zmianom w zależności od bieżących potrzeb pracodawcy.
PRZYKŁAD
W urzędzie stanu cywilnego obowiązuje miesięczny okres rozliczeniowy. Zatrudniony w tym urzędzie pan Andrzej w październiku pracował przez 2 tygodnie w miesiącu po 48 godzin (przez 6 dni po 8 godzin). Ile godzin powinien przepracować w pozostałych dwóch tygodniach?
W dwóch ostatnich tygodniach października p. Andrzej powinien pracować po 32 godziny (przez 4 dni po 8 godzin).
Z orzecznictwa
W systemie równoważnego czasu pracy pracą w godzinach nadliczbowych jest praca ponad normę dobową wynikającą z harmonogramu pracy, a także praca w czasie przekraczającym przeciętną normę tygodniową.
Wyrok SN z 10 marca 2005 r., sygn. akt II PK 241/04
PRZYKŁAD
Pracownik jest zatrudniony w ruchu ciągłym w 4-tygodniowym okresie rozliczeniowym. Przez 3 tygodnie pracuje: jednego dnia tygodnia – 12 godzin, w pozostałe 4 dni – po 8 godzin (czyli w tygodniu – 44 godziny). Jak pracuje w ostatnim tygodniu?
W czwartym tygodniu pracownik pracuje po 8 godzin dziennie (40 godzin tygodniowo).
Czytaj także: Jak wynagradzać za dodatkowe obowiązki podczas wykonywania pracy >>
Z orzecznictwa
Wynikające z art. 140 k.p. wymaganie „porozumienia” z pracownikiem nie oznacza uzgodnienia, lecz konsultację. Brak takiego porozumienia nie powoduje nieskuteczności ustanowienia zadaniowego systemu czasu pracy, ale w razie sporu rodzi po stronie pracodawcy obowiązek wykazania, że powierzone pracownikowi zadania były możliwe do wykonania w granicach norm czasu pracy określonych w art. 129 k.p.
Wyrok SN z 5 lutego 2008 r., sygn. akt II PK 148/07
Jarosław Żarowski
Podstawy prawne:
• Ustawa z 21 listopada 2008 r. o pracownikach samorządowych (Dz.U. nr 223, poz. 1458)
• Ustawa z 22 marca 1990 r. o pracownikach samorządowych (Dz.U. z 2001 r. nr 142, poz. 1593; ost.zm. Dz.U. z 2006 r. nr 170, poz. 1218) – nieobowiązująca
• Ustawa z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (j.t. Dz.U. z 1998 r. nr 21, poz. 94; ost.zm. Dz.U. z 2009 r. nr 115, poz. 958)