Zagadnienie odpowiedzialności karnej w zakresie rachunkowości reguluje ustawa z 29 września 1994 r. o rachunkowości (dalej: uor) w rozdziale „Odpowiedzialność karna” w art. 77–79, przy tym do kierownika sądu powszechnego ma zastosowanie jedynie art. 77. Przewiduje ona wiele sankcji karnych (kara grzywny, kara pozbawienia wolności do lat 2 lub obie kary łącznie) względem osób, w szczególności kierownika jednostki organizacyjnej, do których stosuje się przepisy uor.
Należy zaznaczyć, że do kierownika jednostki budżetowej ma zastosowanie tylko przepis dotyczący odpowiedzialności karnej za:
● nieprowadzenie ksiąg rachunkowych, prowadzenie ich wbrew przepisom uor lub podawanie w tych księgach nierzetelnych danych,
● niesporządzenie sprawozdania finansowego, sporządzenie go niezgodnie z przepisami ustawy lub zawarcie w tym sprawozdaniu nierzetelnych danych.
Niedopełnienie tych obowiązków jest przestępstwem, które na podstawie art. 7 § 1 i 3 ustawy z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (dalej: k.k.) jest występkiem, a w kontekście przywołanych przepisów uor jest występkiem umyślnym. Szczegółowy wymiar kary za ten występek (wysokość grzywny i kary ograniczenia wolności) wymierza sąd na podstawie przepisów k.k.
Kara ograniczenia wolności może wynosić od miesiąca do dwóch lat, natomiast karę grzywny wymierza się w stawkach dziennych, określając liczbę stawek oraz wysokość jednej stawki, przy czym najniższa liczba stawek wynosi 10, zaś najwyższa 360.
Przy ustalaniu stawki dziennej sąd bierze pod uwagę dochody sprawcy, jego warunki osobiste, rodzinne, stosunki majątkowe i możliwości zarobkowe, mając na uwadze, że stawka dzienna nie może być niższa niż 10 zł i wyższa niż 2000 zł (art. 33 § 1 i 3 k.k.).
Przepis ten, poprzez użycie w jego treści wyrazu „kto”, wskazuje, że odpowiedzialność karną z tytułu dopuszczenia się tego występku ponosić może każda osoba, która należy na podstawie upoważnienia do kręgu osób uprawnionych, w tym również każda osoba przyjmująca odpowiedzialność w zakresie prowadzenia ksiąg rachunkowych (przyjęcie tej odpowiedzialności przez inną osobę powinno być stwierdzone w formie pisemnej). A zatem odpowiedzialność tę może ponieść nie tylko kierownik jednostki, lecz również np. główny księgowy, który wbrew przepisom uor dopuści do nierzetelnego prowadzenia ksiąg rachunkowych.
Na podstawie przedstawionych uregulowań kierownik jednostki budżetowej zawsze ponosi odpowiedzialność prawną, w tym odpowiedzialność karną, za rachunkowość jednostki. Należy przy tym wyraźnie zaznaczyć, że w myśl art. 4 ust. 5 i art. 11 ust. 3 uor ponosi on odpowiedzialność karną, mimo powierzenia w formie pisemnej obowiązku prowadzenia rachunkowości (z wyłączeniem odpowiedzialności za przeprowadzenie inwentaryzacji w postaci spisu z natury) innej osobie za jej zgodą, w tym również osobie uprawnionej do prowadzenia ksiąg rachunkowych.
Przechodząc do omówienia kwestii związanych z odpowiedzialnością karną skarbową kierownika jednostki budżetowej, należy zauważyć, że związane są one nierozerwalnie z realizacją jego obowiązków w zakresie gospodarki finansowej, w tym rachunkowości, które w szczególności dotyczą wykonywania obowiązków płatnika wszystkich zobowiązań publicznoprawnych jednostki.
Odwołując się do Kodeksu Zawodowej Etyki w Rachunkowości (http://www.skwp.pl/Kodeks,Zawodowej,Etyki,w,Rachunkowosci,3356.html) i zawartej w nim definicji rachunkowości, należy przypomnieć, że rachunkowość to m.in. zajmowanie się rozliczeniami podatkowymi i innymi rozliczeniami publicznoprawnymi w jednostce. Są to więc wszystkie działania mające na celu właściwe rozliczenie jednostki z obowiązków nałożonych przez państwo, jak choćby prawidłowe i terminowe ustalanie wszelkiego rodzaju podatków nałożonych na jednostkę, właściwe rozliczenia z Zakładem Ubezpieczeń Społecznych i innymi organami administracji publicznej uprawnionymi do nakładania oraz pobierania podatków i opłat narzuconych przez prawo.
Użyte w definicji pojęcie „należności publicznoprawne” zostało zdefiniowane na potrzeby ustawy z 10 września 1999 r. – Kodeks karny skarbowy (dalej: k.k.s.) w art. 53 § 26, jako będąca przedmiotem przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego należność państwowa (czyli podatek stanowiący dochód budżetu państwa, należność z tytułu rozliczenia udzielonej dotacji lub subwencji lub należność celna) lub samorządowa (to jest podatek stanowiący dochód jednostki samorządu terytorialnego lub należność z tytułu rozliczenia udzielonej dotacji lub subwencji).
Na mocy nowelizacji dokonanej w związku z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej k.k.s. uznaje również za należność publicznoprawną należność stanowiącą przychód budżetu ogólnego Wspólnot Europejskich lub budżetu zarządzanego przez Wspólnoty Europejskie lub w ich imieniu, w myśl wiążących Rzeczpospolitą Polską przepisów prawa Unii Europejskiej, która jest przedmiotem przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego (art. 53 § 26a k.k.s.).
Płatnik, który nie wpłaca w terminie pobranego podatku na rachunek właściwego organu, podlega karze grzywny do 720 stawek dziennych albo karze pozbawienia wolności do lat 2 lub też obu tym karom łącznie (art. 77 k.k.s.). Jeżeli kwota niewpłaconego podatku jest małej wartości, sprawca podlega karze grzywny do 720 stawek dziennych, gdy zaś kwota ta nie przekracza ustawowego progu – karze grzywny za wykroczenie skarbowe. Widoczne jest więc wyraźnie, że przedmiotowy przepis wprowadza karalność już samego nieodprowadzenia w terminie pobranych od podatnika kwot podatku.
Wobec sprawcy, który przed wszczęciem postępowania o przestępstwo skarbowe wpłacił w całości pobrany podatek, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia. W takiej samej sytuacji w odniesieniu do wykroczenia skarbowego sąd może odstąpić od wymierzenia kary (art. 77 k.k.s).
Jednocześnie płatnik, który nie pobiera podatku albo pobiera go w kwocie niższej od należnej, podlega karze grzywny do 720 stawek dziennych albo karze pozbawienia wolności do roku, albo obu tym karom łącznie. Jeżeli kwota podatku narażonego na uszczuplenie jest małej wartości, sprawca podlega karze grzywny do 720 stawek dziennych, gdy zaś kwota ta nie przekracza ustawowego progu – karze grzywny za wykroczenie skarbowe (art. 78 k.k.s.).
Nie jest przewidziana karalność pobrania przez płatnika podatku w zawyżonej kwocie, ponieważ nie godzi to w ogólny przedmiot ochrony prawa karnego skarbowego (interes fiskalny Skarbu Państwa lub w ogóle w publiczny interes finansowy).
Podstawa odpowiedzialności karnej skarbowej kierownika jednostki znajduje swoje umocowanie w art. 9 § 3 k.k.s., w myśl którego za przestępstwa skarbowe lub wykroczenia skarbowe odpowiada, jak sprawca, także ten, kto na podstawie przepisu prawa, decyzji właściwego organu, umowy lub faktycznego wykonywania zajmuje się sprawami gospodarczymi, w szczególności finansowymi, osoby fizycznej, osoby prawnej albo jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną.
Zasadna jest uwaga, że zawarte w art. 9 § 3 k.k.s. słowa „także ten” wskazują na możliwość „jednoczesnej” odpowiedzialności osoby, o której mowa w tym przepisie.
Równocześnie pomocne będzie wskazanie, że przez pojęcie „zajmowanie się cudzymi sprawami” należy rozumieć decydowanie o określonych sprawach, współdziałanie w tych sprawach lub też wpływanie na – choćby jednorazowe – decyzje (jednak z wyłączeniem czynności ściśle wykonawczych). „Zajmowanie się” sprawami gospodarczymi, a w szczególności finansowymi, o którym mowa w wymienionym przepisie, może być rozumiane ogólnie, bez konieczności wskazywania, że konkretne obowiązki (czynności) powierzone zostały konkretnej osobie (wyrok SN z 2 lipca 2002 r., sygn. akt IV KK 164/02).
Kierownik jednostki budżetowej ponosi również odpowiedzialność karną skarbową z innych tytułów. Jednak trzeba podkreślić, że odpowiedzialności karnej za przestępstwo skarbowe lub odpowiedzialności za wykroczenie skarbowe podlega ten tylko, kto popełnia czyn społecznie szkodliwy, zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia (art. 1 § 1 k.k.s.).
Kierownik jednostki budżetowej – jak zostało wcześniej zasygnalizowane – ponosi odpowiedzialność w zakresie rachunkowości, a więc również za prowadzenie ksiąg rachunkowych (obowiązek prowadzenia ksiąg rachunkowych, obowiązek przechowywania księgi w miejscu wykonywania działalności lub w miejscu wskazanym przez podatnika jako jego siedziba, przedstawicielstwo lub oddział, obowiązek rzetelnego i niewadliwego prowadzenia ksiąg rachunkowych – art. 60 i 61 k.k.s.) – pod groźbą kary grzywny do 240 stawek dziennych lub kary grzywny za wykroczenie skarbowe – chyba że określone obowiązki w tym zakresie zostaną przypisane innym osobom za ich zgodą, przyjęcie odpowiedzialności powinno być zaś stwierdzone dokumentem.
Płatnik ponosi odpowiedzialność karną skarbową za niesporządzenie i przekazanie wymaganych przepisami informacji podatkowych, jak również jeżeli wbrew obowiązkowi nie dokonuje w terminie zgłoszenia identyfikacyjnego albo aktualizacji objętych nim danych albo też podaje w nim dane niezgodne ze stanem rzeczywistym lub niepełne, dokonuje zgłoszenia więcej niż jeden raz lub nie podaje numeru identyfikacji podatkowej lub podaje numer nieprawdziwy (art. 80 i 81 k.k.s.).
PODSTAWY PRAWNE
• Ustawa z 29 września 1994 r. o rachunkowości (j.t. Dz.U. z 2009 r. Nr 152, poz. 1223; ost.zm. Dz.U. z 2010 r. Nr 47, poz. 278)
• Ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553; ost.zm. Dz.U. z 2010 r. Nr 40, poz. 227)
• Ustawa z 10 września 1999 r. – Kodeks karny skarbowy (j.t. Dz.U. z 2007 r. Nr 111, poz. 765; ost.zm. Dz.U. z 2009 r. Nr 206, poz. 1589)