Podstawą zasiedzenia jest posiadanie samoistne, czyli faktyczne władanie rzeczą jako właściciel, jednocześnie formalnie nim nie będąc. Odnosi się ono do tych praw, z którymi wiąże się władza nad rzeczą.
Rzeczy, które ze swojej natury nie mogą być przedmiotem własności (np. części składowe, które, nie zostały zgodnie z prawem, "wyodrębnione"), nie mogą być przedmiotem zasiedzenia, np. pokój w hotelu.
Przedmiotem zasiedzenia może być:
- własność nieruchomości,
- służebność przesyłu,
- służebność gruntowa (nigdy służebność osobista - art. 304 K.c.),
- użytkowanie wieczyste (ale tylko już wcześniej ustanowione),
- własność rzeczy ruchomej - tylko osoba będąca w dobrej wierze
Służebność gruntowa może być nabyta przez zasiedzenie tylko w wypadku, gdy polega na korzystaniu z trwałego i widocznego urządzenia (art. 292 K.c.).
Kodeks cywilny do zasiedzenia nieruchomości wymaga upływu czasu, od momentu objęcia rzeczy w posiadanie:
- lat dwudziestu dla posiadacza samoistnego w dobrej wierze
- lat trzydziestu przy złej wierze. Dobrą lub złą wiarę ocenia się na stan z momentu obejmowania w posiadanie. Późniejsza utrata dobrej wiary nie wyklucza zasiedzenia.
Rzecz ruchomą można natomiast zasiedzieć jedynie w dobrej wierze po upływie lat trzech. Nie można dokonać zasiedzenia ruchomości w złej wierze. Dobra wiara musi obejmować cały okres posiadania, nie tylko moment objęcia w posiadanie, jak w przypadku nieruchomości. Tak więc utrata dobrej wiary wyklucza zasiedzenie.
Do zasiedzenia prowadzi tylko posiadanie samoistne. Musi mieć charakter władania rzeczą z zamiarem zatrzymania jej dla siebie. Dlatego też nie może doprowadzić do zasiedzenia posiadanie zależne, wynikające z objęcia rzeczy w wyniku zawarcia umowy najmu, dzierżawy czy użyczenia. Posiadanie samoistne musi być również nieprzerwane.
Bieg zasiedzenia rozpoczyna się z chwilą objęcia rzeczy w posiadanie samoistne.
Bieg zasiedzenia nie rozpoczyna się a rozpoczęty ulega zawieszeniu:
- przeciwko dzieciom, jeśli posiadaczem samoistnym jest rodzic, przez czas trwania władzy rodzicielskiej (art. 121 pkt 1 w zw. z art. 175 K.c.),
- przeciwko osobom nie mającym pełnej zdolności do czynności prawnych, jeśli posiadaczem samoistnym jest osoba sprawująca opiekę lub kuratelę - przez czas sprawowania przez te osoby opieki lub kurateli (art. 121 pkt 2 w zw. z art. 175 K.c.),
- przeciwko małżonkowi, jeśli posiadaczem samoistnym jest drugi małżonek - przez czas trwania małżeństwa (art. 121 pkt 23 w zw. z art. 175 K.c.),
- w każdym przypadku, gdy z powodu siły wyższej niemożliwe jest podjęcie przed sądem właściwych czynności procesowych, przerywających bieg zasiedzenia - przez czas trwania przeszkody.
Po ustaniu określonej wyżej przyczyny zasiedzenie rozpoczyna się lub jego bieg jest kontynuowany.
Wstrzymanie zakończenia biegu zasiedzenia dotyczy osób, które nie mają pełnej zdolności do czynności prawnych (z wyłączeniem zasiedzenia nieruchomości należącej do osoby małoletniej). Bieg zasiedzenia w tych przypadkach nie może skończyć się wcześniej, niż z upływem dwóch lat od ustanowienia dla tych osób przedstawiciela ustawowego albo od ustania przyczyn jego ustanowienia. Odpowiednio należy stosować to unormowanie do osób, co do których istnieją podstawy do ich całkowitego ubezwłasnowolnienia.
Ustawodawca polski wprowadził specjalny przepis chroniący małoletniego właściciela nieruchomości - zasiedzenie przeciwko niemu może się skończyć dopiero z upływem dwóch lat od uzyskania przez niego pełnoletności (art. 173 Kodeksu cywilnego). Jest to przepis szczególny wobec ogólnych przepisów o przedawnieniu roszczeń, stosowanych odpowiednio na mocy art. 175 K.c.
Jeśli zachodzą powołane wyżej przesłanki mimo upływu terminu zasiedzenia nabycie własności jest odroczone. Dopiero jeśli przez czas trwania dodatkowo wyznaczonego terminu nie dojdzie do przerwania biegu przedawnienia dochodzi do nabycia własności. Nie stanowi czynności przerywającej bieg zasiedzenia pozew, czy wniosek zwrócony, odrzucony lub oddalony przez wspomniany wyżej organ.
Jeżeli po przerwaniu biegu zasiedzenia nadal rzeczą włada posiadacz samoistny termin zasiedzenia biegnie na nowo (art. 124 § 1, w zw. z art. 175 K.c.). Jeśli bieg został przerwany wszczęciem postępowania przed organem, to bieg zasiedzenia zaczyna się na nowo dopiero od zakończenia tego postępowania (art. 124 § 2, w zw. z art. 175 K.c.).
Skutkiem zasiedzenia jest pierwotne nabycie własności (czy innego wyżej wskazanego prawa rzeczowego) przez posiadacza, który może żądać, aby stwierdził to sąd w orzeczeniu. Nabycie następuje z mocy prawa i orzeczenie takie jest deklaratoryjne a nie konstytutywne i stanowi podstawę wpisu nowego właściciela do księgi wieczystej. Z drugiej strony upływ terminu zasiedzenia powoduje utratę prawa przez dotychczasowego właściciela.
Utrata prawa dotyczy jednak jedynie właściciela, nie zaś osób trzecich. Oznacza to, że nie wygasają wraz z prawem własności poprzedniego właściciela dotychczasowe obciążenia rzeczy - w szczególności ograniczone prawa rzeczowe - służebności i hipoteka. Własność nieruchomości nabyta przez jednego ze współmałżonków w drodze zasiedzenia wchodzi w skład majątkowej wspólności ustawowej wówczas, gdy bieg terminu zasiedzenia zakończył się w czasie trwania wspólności ustawowej.
Źródło: art. 172-176 w zw. z art. 336-352 Kodeksu Cywilnego oraz art. 609-610 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego.