W tym roku upływa 50 lat funkcjonowania w Polsce izb wytrzeźwień. Głównym celem kontroli przeprowadzonej z własnej inicjatywy Najwyższej Izby Kontroli było dokonanie oceny funkcjonowania izb wytrzeźwień w zakresie: przestrzegania obowiązujących standardów opieki nad osobami zatrzymanymi oraz poszanowania ich praw, przestrzegania procedur obowiązujących przy przyjmowaniu, przetrzymywaniu i zwalnianiu osób nietrzeźwych.
W miastach, w których nie działają izby wytrzeźwień, osoby nietrzeźwe, których odprowadzenie do miejsca zamieszkania było niemożliwe, zatrzymywane były w jednostkach Policji, bądź doprowadzane do publicznych placówek służby zdrowia. Zdaniem NIK bardzo dobrze funkcjonuje takie rozwiązanie w Łodzi. gdzie opieką nad nietrzeźwymi zajmuje się specjalistyczny zakład opieki zdrowotnej.
Nadzór nad izbami
Izby wytrzeźwień podlegają nadzorowi merytorycznemu jedynie ze strony jednostek samorządu terytorialnego, które je utworzyły. Kontrola NIK wykazała jednak, że nadzór ten w większości skontrolowanych jednostkach nie jest skuteczny. Do 1998 roku istniał obowiązek tworzenia izb w miastach liczących ponad 50 tys. mieszkańców. Od 1999 roku obowiązek ten został zniesiony i odtąd miasta liczące powyżej 50 tys. mieszkańców (i powiaty) mogą same decydować o potrzebie tworzenia i utrzymywania izb wytrzeźwień na swoim terenie.
Przepisy nie regulują spraw dotyczących form organizacyjno-prawnej funkcjonowania izb wytrzeźwień. Najczęściej więc jednostki samorządu terytorialnego prowadzą izby wytrzeźwień w formie jednostki budżetowej lub zakładu budżetowego gminy działających w oparciu o przepisy ustawy o finansach publicznych. Obowiązujące przepisy nie określają również charakteru opłat za pobyt w izbie wytrzeźwień, ani też nie wskazują trybu i metody ich ustalania. W szczególności opłaty te nie są opłatami lokalnymi i nie mają charakteru kary pieniężnej. Ze względu na element braku dobrowolności po stronie zobowiązanego, trudno je również uznać za cenę wyświadczonej usługi opiekuńczej lub odpłatnego świadczenia z zakresu opieki zdrowotnej. Ustawa o wychowaniu w trzeźwości przewiduje, że za doprowadzenie i pobyt w izbie wytrzeźwień lub jednostce Policji pobierane są opłaty oraz że egzekucja należności z tego tytułu następuje w trybie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji. Maksymalną stawkę za pobyt w izbie minister zdrowia ustalił na poziomie do 250 zł.
Ustalenia NIK
Izby wytrzeźwień są jednostkami, w których dochodzi do okresowego pozbawienia wolności osób doprowadzonych, stosuje się tam także środki przymusu bezpośredniego. Mimo to ustawa o wychowaniu w trzeźwości nie przewiduje żadnej szczególnej formy nadzoru nad ich działalnością ze strony organów administracji rządowej. W praktyce jednostki te podlegają nadzorowi ze strony jednostek samorządu terytorialnego, które je utworzyły. W ocenie NIK nadzór ten nie był skuteczny, a sprawujące go jednostki samorządu terytorialnego w sposób niezadawalający wykorzystywały posiadane uprawnienia kontrolne.
Zgodnie z ustawą o przeciwdziałaniu alkoholizmowi izby wytrzeźwień współpracują z właściwymi gminnymi komisjami rozwiązywania problemów alkoholowych, placówkami lecznictwa odwykowego, innymi instytucjami i organizacjami, których działalność ma na celu przeciwdziałanie problemom alkoholowym i ich skutkom. Szczegóły współpracy określane są w porozumieniu pomiędzy organami. Dodatkowym obowiązkiem izb wytrzeźwień jest składanie corocznie ministrowi zdrowia, w terminie do dnia 1 marca, sprawozdania za rok poprzedni, dotyczącego funkcjonowania izby.
Zdania samorządu
Zgodnie z ustawą o przeciwdziałaniu alkoholizmowi zarząd województwa organizuje na obszarze województwa całodobowe zakłady lecznictwa odwykowego oraz wojewódzki ośrodek terapii uzależnienia i współuzależnienia. Starosta natomiast organizuje na obszarze powiatu zakłady lecznictwa odwykowego. Do zadań własnych gminy należy prowadzenie działań związanych z profilaktyką i rozwiązywaniem problemów alkoholowych oraz integracji społecznej osób uzależnionych od alkoholu. W szczególności zadania te obejmują: zwiększanie dostępności pomocy terapeutycznej i rehabilitacyjnej dla osób uzależnionych od alkoholu, udzielanie rodzinom, w których występują problemy alkoholowe, pomocy psychospołecznej i prawnej, a w szczególności ochrony przed przemocą w rodzinie, prowadzenie profilaktycznej działalności informacyjnej i edukacyjnej w zakresie rozwiązywania problemów alkoholowych i przeciwdziałania narkomanii, w szczególności dla dzieci i młodzieży, w tym prowadzenie pozalekcyjnych zajęć sportowych, a także działań na rzecz dożywiania dzieci uczestniczących w pozalekcyjnych programach opiekuńczo-wychowawczych i socjoterapeutycznych, wspomaganie działalności instytucji, stowarzyszeń i osób fizycznych, służącej rozwiązywaniu problemów alkoholowych.
Realizacja tych oraz innych zadań prowadzona jest w ramach gminnego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych, stanowiącego część strategii rozwiązywania problemów społecznych, uchwalanego corocznie przez radę gminy. Program ten może być realizowany przez ośrodek pomocy społecznej lub inną jednostkę wskazaną w programie. W celu realizacji programu wójt (burmistrz, prezydent miasta) może powołać pełnomocnika.
Wójtowie (burmistrzowie, prezydenci miast) powołują także gminne komisje rozwiązywania problemów alkoholowych, w szczególności inicjujące działania w zakresie profilaktyki antyalkoholowej. Komisje te podejmują także czynności zmierzające do orzeczenia o zastosowaniu wobec osoby uzależnionej od alkoholu obowiązku poddania się leczeniu w zakładzie lecznictwa odwykowego. W skład gminnych komisji rozwiązywania problemów alkoholowych wchodzą osoby przeszkolone w zakresie profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych. Zasady wynagradzania członków gminnych komisji określa rada gminy.
PODSTAWY FUNKCJONOWANIA IZB WYTRZEŹWIEŃ
Izby wytrzeźwień to jednostki, w których świadczy się opiekę osobom przymusowo doprowadzonym i zatrzymanym (w warunkach pozbawienia wolności) oraz udziela się im świadczeń medycznych. Nie posiadają one jednak statusu placówek opiekuńczych ani nie są zakładami opieki zdrowotnej, a tym samym nie podlegają żadnemu szczególnemu nadzorowi ze strony organów administracji rządowej. Brak takiego nadzoru zdaniem NIK sprzyjał powstaniu nieprawidłowości stwierdzonych w trakcie kontroli.
Na podstawie kontroli NIK przeprowadzonej w izbach wytrzeźwień, nr 171/2006
ZADANIA IZB WYTRZEŹWIEŃ
n sprawowanie opieki nad osobami w stanie nietrzeźwości;
n udzielanie osobom w stanie nietrzeźwości świadczeń higieniczno-sanitarnych;
n udzielanie osobom w stanie nietrzeźwości pierwszej pomocy w nagłych wypadkach;
n prowadzenie detoksykacji dla osób wyrażających na to zgodę, jeżeli izba posiada odpowiednie pomieszczenie, urządzenia, wyposażenie i odpowiednio wykwalifikowany personel;
n informowanie o szkodliwości nadużywania alkoholu oraz motywowanie do podjęcia leczenia odwykowego.
ŁUKASZ SOBIECH
PODSTAWA PRAWNA
n Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz.U. z 2002 r. nr 147, poz. 1231 ze zm.).
n Rozporządzenie ministra zdrowia z dnia 4 lutego 2004 r. w sprawie trybu doprowadzania, przyjmowania i zwalniania osób w stanie nietrzeźwości oraz organizacji izb wytrzeźwień i placówek utworzonych lub wskazanych przez jednostkę samorządu terytorialnego (Dz.U. nr 20, poz. 192 ze zm.).