Według ostatnich zapowiedzi przedstawicieli rządu i Ministerstwa Finansów w czerwcu ma zostać przedstawiony projekt nowej ustawy o finansach publicznych. Wraz z reformą finansów publicznych powraca postulat likwidacji zakładów budżetowych i gospodarstw pomocniczych. Postulat ten zgłaszały już poprzednie rządy, ale dotychczas nie udało się przeprowadzić tej reorganizacji sektora finansów publicznych.
Zakłady budżetowe oraz gospodarstwa pomocnicze zaliczają się do gospodarki pozabudżetowej, a zatem nie są objęte takim nadzorem jak np. jednostki budżetowe. W praktyce oznacza to, że poza budżetem tylko w zakładach i gospodarstwach znajduje się ponad 11 mld zł. Z tej kwoty lwia część ulokowana jest w samorządowych zakładach budżetowych (8,2 mld zł).
Trzeba sobie jednak zdawać sprawę z tego, że zadania realizowane przez zakłady budżetowe i gospodarstwa pomocnicze nie znikną wraz z ich likwidacją. Znakomita większość zadań będzie wykonywana albo przez jednostki budżetowe, albo przez spółki prawa handlowego utworzone przez jednostki.
W założeniach nowej ustawy o finansach publicznych znalazł się także postulat oddania niektórych zadań realizowanych obecnie przez zakłady i gospodarstwa na zewnątrz, czyli do sektora prywatnego. Projekt przygotowany przez poprzedni rząd ma być podstawą do projektu nowej ustawy, który w czerwcu ma przedstawić rząd Donalda Tuska.
Zadania zakładów
Zakłady budżetowe oraz gospodarstwa pomocnicze jednostek budżetowych działają zarówno w sektorze państwowym, jak i samorządowym. Mimo podobnej konstrukcji prawnej realizują nieco inne zadania.
Zarówno w formie zakładów budżetowych, jak i gospodarstw pomocniczych realizowane są głównie zadania związane z obsługą instytucji i urzędów państwowych i samorządowych. Gospodarstwa pomocnicze realizują zadania na rzecz macierzystych jednostek budżetowych.
W formie zakładów budżetowych działają przykładowo zarządy cmentarzy komunalnych, budynków komunalnych, izby wytrzeźwień, przedszkola, żłobki czy ośrodki sportu i rekreacji. A zatem jest to działalność bardzo bliska działalności gospodarczej, stąd postulat przekształcenia takich zakładów w spółki prawa handlowego zależne od jednostek budżetowych.
Gospodarstwa pomocnicze z kolei prowadzą działalność usługową, taką jak np. zarządzanie bazami danych, prowadzenie działalności geodezyjnej i kartograficznej, szkoleniowej, organizowanie warsztatów szkolnych. Działają także gospodarstwa pomocnicze przy aresztach. Państwowe gospodarstwa pomocnicze zajmują się głównie obsługą ministerstw i urzędów centralnych. Największe gospodarstwo pomocnicze w Polsce, czyli Centrum Obsługi Kancelarii Prezesa Rady Ministrów, prowadzi działalność bardzo szeroką, włącznie z naprawą samochodów rządowych i kwiaciarnią. Przychód Centrum w 2006 roku wyniósł ponad 160 mln zł.
W miastach likwidowane
Zakres działania zakładów budżetowych w miastach, zwłaszcza dużych, jak np. Wrocław, jest od lat ograniczany. Z informacji podanej na stronie internetowej Wrocławia wynika, że w mieście funkcjonują jedynie dwa zakłady budżetowe. W innych miastach jednak w dalszym ciągu wiele zadań publicznych realizowanych jest za pomocą zakładów i gospodarstw. Przykładowo w 2005 roku w Krakowie funkcjonowało 138 zakładów, w tym 113 przedszkoli i 22 żłobki oraz 8 gospodarstw pomocniczych. W 2007 roku działały z kolei 33 żłobki samorządowe i 93 przedszkola. W Warszawie funkcjonują w tych formach organizacyjnych m.in. oświatowe jednostki organizacyjne, ośrodki sportu i rekreacji, żłobki oraz zarządcy zasobem lokalowym. Coraz więcej zadań realizują jednak jednostki budżetowe i spółki zależne od miasta. Zajmują się one np. oczyszczaniem miasta oraz zarządzają mieniem. Wydaje się zatem, że zadania zakładów i gospodarstw w dużej części mogłyby być realizowane w formach organizacyjnych, które podlegają kontroli budżetowej.
W co można przekształcić
Likwidacja zakładów budżetowych i gospodarstw pomocniczych nie oznacza również, że znikną zadania realizowane przez te jednostki. W dalszym ciągu bowiem będzie potrzeba np. obsługi kancelarii prezydenta i premiera, a w samorządach zarządzania gospodarką komunalną. Oznacza to, że zadania zakładów i gospodarstw przejmą inne jednostki. Ewentualnie część zadań będą realizowały podmioty z sektora prywatnego. Obecne przepisy pozwalają jednak przekształcić zakłady budżetowe i gospodarstwa albo w jednostki budżetowe albo w spółki prawa handlowego. W przypadku gospodarstw pomocniczych bardziej naturalne wydaje się przejęcie zadań przez jednostki macierzyste gospodarstw. Z kolei zadania zakładów budżetowych zajmujących się np. oczyszczaniem miasta mogłyby przejąć spółki zależne od jednostek samorządowych. W projekcie znalazło się jednak trzecie rozwiązanie. Projekt zakładał bowiem powołanie agencji wykonawczych. W formie agencji realizowane są zadania w niektórych państwach Unii Europejskiej. Problem w tym, że jest to forma bardzo zbliżona do zakładu budżetowego i gospodarstwa pomocniczego, a zatem pojawia się pytanie o celowość wprowadzenia takiej nowej formy jednostki. Resort finansów zakładał, że agencje wykonawcze będą funkcjonowały jedynie w sektorze rządowym. W tę formę mogłoby zostać przekształcone przykładowo największe gospodarstwo pomocnicze w Polsce funkcjonujące przy Kancelarii Prezesa Rady Ministrów. Zakres działań tego gospodarstwa jest bardzo szeroki i - jak podkreślają eksperci od finansów publicznych - daleko wykracza poza to, czego można się spodziewać po jego nazwie.
Z likwidacją omawianych jednostek wiąże się również problem zatrudnienia w tych jednostkach. Wydaje się, że nie wszyscy obecni pracownicy znajdą zatrudnienie w nowych jednostkach. A zatem decyzja o likwidacji jednostki powinna uwzględniać prawa pracowników.
ILE JEST ZAKŁADÓW BUDŻETOWYCH I GOSPODARSTW POMOCNICZYCH
Zakłady budżetowe:
• 62 państwowe
• 2906 samorządowych
Gospodarstwa pomocnicze:
• 349 gospodarstw pomocniczych państwowych jednostek budżetowych
• 616 gospodarstw pomocniczych samorządowych jednostek budżetowych.
We wszystkich powyższych jednostkach w 2006 roku zatrudnionych było ponad 90 tys. pracowników.
Dane: za uzasadnieniem do projektu nowej ustawy o finansach publicznych oraz ustawy wprowadzającej, które przedstawiło Ministerstwo Finansów w lipcu 2007 r.
ŁUKASZ ZALEWSKI
lukasz.zalewski@infor.pl