Po zakończeniu kampanii wyborczej, co ma miejsce na 24 godziny przed dniem wyborów (art. 65 ust.1 Ordynacji wyborczej do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw; dalej: ordynacji), pojawiają się – niestety wcale nierzadko – problemy z usunięciem plakatów i haseł wyborczych, tudzież urządzeń ogłoszeniowych ustawionych w celu prowadzenia kampanii wyborczej.
W przepisach ordynacji wyborczej przewidziano dwa szczególne rodzaje odpowiedzialności za nieusunięcie ich w ustawowym terminie:
- odpowiedzialność administracyjną (art.71 ust.6 ordynacji wyborczej)
- odpowiedzialność za wykroczenie (art.199a ust.2 p.1 ordynacji wyborczej).
Te dwa rodzaje odpowiedzialności nie wyłączają ewentualnej odpowiedzialności cywilnej ponoszonej na zasadach ogólnych. Tym zagadnieniom poświęcone jest niniejsze opracowanie.
Obowiązek usunięcia plakatów i haseł wyborczych oraz urządzeń ogłoszeniowych
Ustawodawca przesądził, że plakaty i hasła wyborcze oraz urządzenia ogłoszeniowe ustawione w celu prowadzenia kampanii wyborczej, pełnomocnicy wyborczy komitetów wyborczych obowiązani są usunąć w terminie 30 dni po dniu wyborów (art.71 ust.5 ordynacji wyborczej). Zaniechanie wykonania tego obowiązku stanowi już naruszenie prawa, które skutkować może ponoszeniem odpowiedzialności, a więc negatywnych skutków jakie prawo wiąże z tymże naruszeniem.
Obowiązek usunięcia plakatów i haseł wyborczych oraz urządzeń ogłoszeniowych ciąży na pełnomocnikach wyborczych. Pełnomocnicy wyborczy komitetów wyborczych są obligatoryjnie powoływani po to, aby występować na rzecz i w imieniu komitetu wyborczego, który reprezentują (zob.: art.64c ust.2 p.1, art.64d ust.3 p.1, art.64e ust.2 p.1 i art.64f ust.2 p.1 ordynacji wyborczej).
Ustawodawca nie zdefiniował czym jest plakat, hasło, czy urządzenie ogłoszeniowe w rozumieniu ordynacji wyborczej, a zatem pojęciom tym należy nadać znaczenie takie, jak powszechnie używane. Plakatem jest duży arkusz papieru zawierający informację w formie graficznej, reklamujący komitet wyborczy lub kandydata na radnego do rady gminy, rady powiatu lub sejmiku województwa. Z kolei, hasłem wyborczym jest zwięźle sformułowana myśl mająca na celu zareklamowanie komitetu wyborczego lub kandydata na radnego do rady gminy, rady powiatu lub sejmiku województwa, która może znajdować się na arkuszu papieru, banerze, czy innym materiale. Urządzenia ogłoszeniowe to słupy, neony, tablice itp. urządzenia służące przekazywaniu różnego rodzaju treści związanych z propagowaniem danego kandydata lub komitetu wyborczego.
Odpowiedzialność administracyjna
W razie, gdy plakaty i hasła wyborcze oraz urządzenia ogłoszeniowe ustawione w celu prowadzenia kampanii wyborczej nie zostaną usunięte w terminie przewidzianym w ordynacji wyborczej, to jest w terminie 30 dni po dniu wyborów, wójt (burmistrz, prezydent miasta) postanawia o ich usunięciu na koszt pełnomocnika wyborczego konkretnego komitetu wyborczego.
Z uwagi na to, że wójt (burmistrz, prezydent miasta) działa w tym wypadku jako organ administracji publicznej, załatwia sprawę przez wydanie decyzji (art.104 §1 kodeksu postępowania administracyjnego; dalej: k.p.a.), po uprzednim wszczęciu postępowania administracyjnego.
Do wszczęcia postępowania nie jest konieczny wniosek strony. W razie naruszenia obowiązku usunięcia plakatów i haseł wyborczych oraz urządzeń ogłoszeniowych wszczęcie postępowania z urzędu jest obowiązkowe. Przekonuje o tym sformułowanie przepisu art.71 ust.6 ordynacji wyborczej, w którym ustawodawca wskazał, że organ administracji postanawia o usunięciu plakatów i haseł wyborczych oraz urządzeń ogłoszeniowych nieusuniętych przez obowiązanych do tego w terminie, a nie że np. może to zrobić. Organ nie musi wzywać pełnomocnika komitetu do wykonania jego obowiązku przed wydaniem decyzji, bo obowiązek usunięcia plakatów i haseł wyborczych oraz urządzeń ogłoszeniowych wynika wprost z art.71 ust.5 ordynacji wyborczej.
Decyzja wydana na podstawie art.71 ust.6 ordynacji wyborczej składa się z dwóch punktów:
- w pierwszym punkcie organ administracji publicznej obowiązany jest wskazać, że postanawia o usunięciu określonej ilości plakatów, haseł wyborczych lub urządzeń ogłoszeniowych umieszczonych przez dokładnie określony komitet wyborczy w konkretnie wskazanych miejscach,
- w drugim punkcie decyzji organ administracji publicznej obowiązany jest wskazać, jakie kwotowo koszty usunięcia plakatów, haseł wyborczych lub urządzeń ogłoszeniowych wymienionych w punkcie pierwszym decyzji ponosi pełnomocnik wyborczy komitetu wyborczego, który musi być wskazany w tej decyzji z imienia i nazwiska.
Oczywiście, jak każda decyzja administracyjna, decyzja wydana na podstawie art.71 ust.6 ordynacji wyborczej powinna zawierać: oznaczenie organu administracji publicznej, datę wydania, oznaczenie strony lub stron, powołanie podstawy prawnej, rozstrzygnięcie, uzasadnienie faktyczne i prawne, pouczenie, czy i w jakim trybie służy od niej odwołanie, podpis z podaniem imienia i nazwiska oraz stanowiska służbowego osoby upoważnionej do wydania decyzji (art.107 §1 k.p.a.).
Decyzja, o której tu mowa, musi zawierać uzasadnienie. Uzasadnienie faktyczne decyzji powinno w szczególności zawierać wskazanie faktów, które organ uznał za udowodnione, a z których wynika, że pełnomocnik komitetu wyborczego nie usunął w terminie określonych w decyzji plakatów, haseł wyborczych lub urządzeń ogłoszeniowych oraz wskazanie dowodów, na których organ administracji publicznej oparł się dokonując takich ustaleń.
Gdyby sprawa była sporna konieczne jest wskazanie przyczyn, z powodu których innym dowodom organ administracji publicznej odmówił wiarygodności i mocy dowodowej. W szczególności, obowiązkiem organu administracji publicznej jest wskazać, w jaki sposób ustalił wielkość kwoty należnej od pełnomocnika komitetu wyborczego za usunięcie plakatów, haseł wyborczych lub urządzeń ogłoszeniowych. Może to być np. uzgodniona z miejscowym przedsiębiorcą równowartość wynagrodzenia za usunięcie rzeczonych plakatów, haseł wyborczych lub urządzeń ogłoszeniowych. Ponadto decyzja powinna zawierać uzasadnienie prawne - wyjaśnienie podstawy prawnej decyzji, z przytoczeniem przepisów prawa.
Adresatem decyzji administracyjnej może być wyłącznie pełnomocnik wyborczy komitetu wyborczego – nie może to być partia, ani tym bardziej komitet wyborczy.
Z odpowiedzialności administracyjnej nie zwalnia pełnomocnika wyborczego to, że nie mógł w terminie usunąć wszystkich materiałów wyborczych lub to, że inna osoba z którą o usunięcie tychże się umówił nie wykonała swego obowiązku. Obowiązkiem pełnomocnika wyborczego jest bowiem takie zorganizowanie kampanii wyborczej i wszystkich związanych z nią czynności, aby po jej zakończeniu materiały wyborcze zostały usunięte w terminie wymaganym przepisami ordynacji wyborczej.
Od decyzji wydanej na art.71 ust.6 ordynacji wyborczej pełnomocnikowi komitetu wyborczego przysługuje odwołanie do właściwego miejscowo samorządowego kolegium odwoławczego, które wnosi się w terminie 14 dni od dnia otrzymania decyzji.
Odpowiedzialność za wykroczenie
Pełnomocnik wyborczy komitetu wyborczego, który w terminie 30 dni po dniu wyborów nie usunie plakatów i haseł wyborczych oraz urządzeń ogłoszeniowych ustawionych w celu prowadzenia kampanii wyborczej popełnia wykroczenie z art.199a ust.2 p.1 ordynacji wyborczej, za które grozi grzywna w wysokości od 20 do 5000 złotych (art.42 §1 kodeksu wykroczeń; dalej: k.w.).
Wykroczenie z art.199a ust.2 p.1 ordynacji wyborczej może być popełnione zarówno umyślnie, jak i nieumyślnie. Umyślnie popełnia wykroczenie ten, kto ma zamiar jego popełnienia, to jest chce popełnić wykroczenie albo przewidując możliwość jego popełnienia na to się godzi. Natomiast wykroczenie nieumyślne zachodzi, jeżeli sprawca nie mając zamiaru jego popełnienia, popełnia je jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że możliwość popełnienia tego czynu przewidywał albo mógł przewidzieć.
Nieostrożne postępowanie bez zamiaru popełnienia wykroczenia nie wyklucza zatem odpowiedzialności za wykroczenie, aczkolwiek zawsze ma znaczenie przy wymiarze kary. Z reguły sprawca wykroczenia, który popełnił wykroczenie nieumyślnie może liczyć na łagodniejsze potraktowanie niż sprawca, który popełnił wykroczenie realizując swój zamiar w tym zakresie.
Odpowiedzialność za wykroczenie ponosi konkretna osoba fizyczna – w tym przypadku pełnomocnik wyborczy komitetu wyborczego. Podobnie jak w przypadku odpowiedzialności administracyjnej, z odpowiedzialności za wykroczenie nie zwalnia pełnomocnika okoliczność, że do usunięcia materiałów wyborczych zobowiązała się inna osoba lub że pełnomocnik sam nie jest w stanie tych wszystkich materiałów usunąć w oznaczonym terminie (podobnie: B.Dauter (w:) K.W.Czaplicki, B.Dauter, A.Kisielewicz, F.Rymarz, „Samorządowe prawo wyborcze. Komentarz”, Dom Wydawniczy ABC 2010r.; tezy nr 6 do art.199a ordynacji wyborczej). Z odpowiedzialności za wykroczenie nie zwalnia pełnomocnika wyborczego również fakt poniesienia uprzednio odpowiedzialności administracyjnej i zapłaty kosztów usunięcia plakatów, haseł wyborczych i urządzeń ogłoszeniowych w związku z wydaniem decyzji przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta). Odpowiedzialność za wykroczenie jest bowiem niezależna od odpowiedzialności administracyjnej ponoszonej na podstawie art.71 ust.6 ordynacji wyborczej.
Wymierzając karę za wykroczenie sąd bierze pod uwagę w szczególności rodzaj i rozmiar szkody wyrządzonej wykroczeniem, stopień winy, pobudki i przyczyny zaniechania wykonania obowiązku spoczywającego na sprawcy wykroczenia (art.33 §2 k.w.), przy czym wymiar grzywny zależy w dużej mierze od dochodów sprawcy, jego warunków osobistych i rodzinnych, stosunków majątkowych i możliwości zarobkowych (art.24 §3 k.w.). W wypadkach zasługujących na szczególne uwzględnienie można - biorąc pod uwagę charakter i okoliczności czynu lub właściwości i warunki osobiste sprawcy - zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary albo odstąpić od wymierzenia kary (art.39 § 1 k.w.). Nadzwyczajne złagodzenie polega w tym wypadku na wymierzeniu kary nagany zamiast kary grzywny (art.39 §2 k.w. w zw. z art.18 p.4 k.w.).
W razie orzeczenia grzywny, po uprawomocnieniu się wyroku, grzywna podlega wykonaniu w drodze egzekucji. Jeżeli egzekucja grzywny w kwocie przekraczającej 500 złotych okaże się bezskuteczna, można - po wyrażeniu zgody przez ukaranego - zamienić grzywnę na pracę społecznie użyteczną, określając jej rodzaj i czas trwania. Jeżeli jednak ukarany nie wyrazi zgody na podjęcie pracy społecznie użytecznej albo mimo wyrażenia zgody jej nie wykona, można orzec zastępczą karę aresztu, przyjmując jeden dzień aresztu za równoważny grzywnie od 20 do 150 złotych, przy czym kara zastępcza nie może przekroczyć 30 dni aresztu. Od zastępczej kary aresztu sprawca może być uwolniony w każdym czasie przez wpłacenie kwoty pieniężnej przypadającej jeszcze do uiszczenia (art.27 §1 k.w.). Jeżeli grzywna została uiszczona w części, karę zastępczą zmniejsza się w sposób odpowiadający stosunkowi kwoty zapłaconej w wysokości grzywny.
O odpowiedzialności za wykroczenie orzeka właściwy sąd rejonowy, który niekoniecznie kieruje sprawę na rozprawę, lecz najczęściej poprzestaje na wydaniu wyroku nakazowego na posiedzeniu bez udziału stron (art. 2 §1a kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia; dalej: k.p.s.w., art. 93-94 k.p.s.w.). Odpis wyroku nakazowego doręcza się oskarżycielowi, a obwinionemu i jego obrońcy - wraz z odpisem wniosku o ukaranie (art.94 k.p.s.w. w zw. z art.505 zd.1 k.p.s.w.).
Oskarżonemu i oskarżycielowi przysługuje prawo wniesienia sprzeciwu do sądu, który wydał wyrok nakazowy, w terminie 7 dni od doręczenia tego wyroku. W razie wniesienia sprzeciwu wyrok nakazowy traci moc, a sprawa podlega rozpoznaniu na zasadach ogólnych. W takim wypadku sąd najczęściej rozpoznaje sprawę na rozprawie, którą kończy wydaniem wyroku. Sąd rozpoznający sprawę po wniesieniu sprzeciwu nie jest związany treścią wyroku nakazowego, który utracił moc (art.94 §1 k.p.s.w. w zw. z art.506 §1, §3 i §6 k.p.k.). Natomiast wyrok nakazowy, od którego nie wniesiono sprzeciwu lub sprzeciw cofnięto, staje się prawomocny (art.94 §3 k.p.s.w.).
Czytaj także: Sejm przyjął kodeks wyborczy>>
Odpowiedzialność odszkodowawcza
Odpowiedzialność odszkodowawcza związana jest z zobowiązaniem danego podmiotu do zapłaty odszkodowania w razie wyrządzenia poszkodowanemu szkody (art.361 §1 kodeksu cywilnego; dalej: k.c.), a to w następstwie popełnienia czynu niedozwolonego (art.415 i nast. k.c.) lub z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania (art.471 i nast. k.c.).
Uprawnionym do dochodzenia odszkodowania jest ten, kto – ogólnie rzecz biorąc – wskutek niezgodnego z prawem zachowania innej osoby poniósł szkodę. Szkodą jest uszczerbek w prawnie chronionych dobrach poszkodowanego. W piśmiennictwie i judykaturze dla określenia szkody używa się terminu "uszczerbek", aby wskazać na stan niekorzystny dla poszkodowanego, co oznacza, że ów stan powstaje z zasady wbrew woli poszkodowanego. Wielkość tego uszczerbku wyznacza różnica między stanem dóbr poszkodowanego a stanem przewidywalnym, gdyby do zdarzenia wyrządzającego szkodę nie doszło. Szkoda musi być zatem rzeczywista i wyliczalna (określona w konkretniej wysokości).
Jeżeli pełnomocnik wyborczy danego komitetu wyborczego nie usunął w ustawowym terminie plakatu z budynku danej wspólnoty mieszkaniowej, to nie znaczy, że już tylko z tego powodu ta wspólnota poniosła szkodę. Szkodę poniesie ona wtedy, gdy będzie musiała zapłacić konkretną kwotę osobie, która plakat usunie i wtedy dopiero ta wspólnota może dochodzić zwrotu uiszczonej przez siebie sumy tytułem odszkodowania.
Wyrządzenie szkody może być spowodowane czynem niedozwolonym, jakim niewątpliwie jest nieusunięcie plakatów, haseł wyborczych oraz urządzeń ogłoszeniowych w terminie 30 dni od daty zakończenia wyborów. W każdym wypadku umieszczenie na ścianie budynku, ogrodzeniu, latarni, urządzeniu energetycznym, telekomunikacyjnym i innym plakatu, czy hasła wyborczego jest dopuszczalne wyłącznie po uzyskaniu zgody właściciela lub zarządcy nieruchomości. Jednakże zakończenie wyborów powoduje rozpoczęcie biegu terminu do ich usunięcia bez względu na to, czy ci ostatni wezwą pełnomocnika komitetu wyborczego do usunięcia plakatów i haseł wyborczych, czy też pozostaną bierni.
Wyrządzenie szkody może być też następstwem niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. Chodzi tu przede wszystkim o wszelkie umowy zawierane z właścicielami lub zarządcami nieruchomości, których przedmiotem jest korzystanie z części nieruchomości w celu ustawienia tam odpowiedniego urządzenia ogłoszeniowego, wywieszenia tablicy, umieszczenia hasła wyborczego itd. W takich umowach może być zastrzeżenie, że plakaty lub hasła wyborcze albo urządzenia ogłoszeniowe zostaną usunięte szybciej niż to jest określone w art. 71 ust.5 ordynacji wyborczej. Takie zobowiązanie jest dla pełnomocnika danego komitetu wiążące w tym znaczeniu, że komitet może ponosić odpowiedzialność odszkodowawczą w razie niewykonania umowy w tej części nawet, gdy np. hasło wyborcze zostało usunięte w terminie krótszym niż 30 dni od zakończenia wyborów (ale jednocześnie dłuższym niż wskazany w umowie).
Przepisy ordynacji wyborczej w szczególny sposób regulują odpowiedzialność za zobowiązania cywilnoprawne. Zgodnie z art.64k ordynacji wyborczej odpowiedzialność za zobowiązania majątkowe:
1) komitetu wyborczego partii politycznej albo organizacji ponosi partia polityczna albo organizacja, która utworzyła komitet wyborczy, a w przypadku komitetu wyborczego utworzonego przez stowarzyszenie zwykłe - solidarnie członkowie stowarzyszenia;
2) koalicyjnego komitetu wyborczego partii politycznych ponoszą solidarnie partie polityczne wchodzące w skład koalicji wyborczej;
3) komitetu wyborczego wyborców ponoszą solidarnie osoby wchodzące w skład komitetu.
Odpowiedzialność za zobowiązania majątkowe nie wygasa po rozwiązaniu komitetu wyborczego. Komitety wyborcze odpowiadają nie tylko za zobowiązania majątkowe powstałe z tytułu nieuregulowanych faktur za wykonane usługi, ale też z tytułu odszkodowań za szkody wyrządzone działaniami i zaniechaniami pełnomocnika wyborczego komitetu wyborczego (zob.: K.W.Czaplicki (w:) K.W.Czaplicki, B.Dauter, A.Kisielewicz, F.Rymarz, „Samorządowe prawo wyborcze. Komentarz”, Dom Wydawniczy ABC 2006r.; tezy nr 2 do art. 64k ordynacji wyborczej).
Dochodzenie roszczeń cywilnoprawnych wymaga wniesienia powództwa przed sąd cywilny, chyba że strony dojdą do porozumienia. W szczególności możliwe jest zawarcie ugody pozasądowej mocą której strony uzgodnią sposób naprawienia szkody przez podmiot ponoszący odpowiedzialność odszkodowawczą.
Czytaj także: Obowiązki organów samorządowych związane z zakończeniem wyborów>>
Wybory wójta, burmistrza i prezydenta miasta
Jak wiadomo, przepisy dotyczące wyboru wójta, burmistrza i prezydenta miasta są zawarte przede wszystkim w ustawie z dnia 20 czerwca 2002r. o bezpośrednim wyborze wójta, burmistrza i prezydenta miasta (tekst jedn.: Dz.U. z 2010r., Nr 176, poz. 1191; dalej: u.b.w.). W ustawie tej szczegółowo określono odpowiedzialność za wykroczenie związane z nieusunięciem materiałów wyborczych w ustawowym terminie. Zgodnie z art.27b ust.2 p.1 u.b.w. karze grzywny podlega pełnomocnik wyborczy komitetu wyborczego, który w terminie 30 dni po dniu wyborów nie usunie plakatów i haseł wyborczych oraz urządzeń ogłoszeniowych ustawionych w celu prowadzenia kampanii. Zasady odpowiedzialności są tu więc identyczne jak określone art.199a ust.2 p.1 ordynacji wyborczej.
W ustawie o bezpośrednim wyborze wójta, burmistrza i prezydenta miasta nie uregulowano wprost kwestii terminu do usunięcia plakatów i haseł wyborczych oraz urządzeń ogłoszeniowych ustawionych w celu prowadzenia kampanii, ani też odpowiedzialności administracyjnej pełnomocnika komitetu wyborczego za uchybienie temu terminowi, ale ustawodawca przesądził, że w sprawach nieuregulowanych tą ustawą stosuje się odpowiednio przepisy ordynacji wyborczej do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw (art.2 ust.2 u.b.w.).
Przepisy dotyczące kampanii wyborczej w bezpośrednich wyborach wójta, burmistrza i prezydenta miasta zostały określone w art. 23-23b u.b.w. i dotyczą wyłącznie:
- nieodpłatnego rozpowszechniania audycji wyborczych w programach regionalnych telewizji publicznej i publicznego radia (art.23 u.b.w.),
- wskazania miejsc, w których agitacja wyborcza jest zabroniona (art.23a u.b.w.)
- oznaczania materiałów wyborczych (art.23b u.b.w.).
Zatem, odpowiednie zastosowanie w odniesieniu do wyborów wójtów, burmistrzów i prezydentów miast będą miały przepisy art.71 ordynacji wyborczej. Tym samym, w razie, gdy plakaty i hasła wyborcze oraz urządzenia ogłoszeniowe ustawione w celu prowadzenia kampanii wyborczej w bezpośrednich wyborach wójta, burmistrza i prezydenta miasta nie zostaną usunięte w terminie 30 dni po dniu wyborów, wójt (burmistrz, prezydent miasta) postanawia o ich usunięciu na koszt właściwego pełnomocnika komitetu wyborczego.
Również zasady ponoszenia odpowiedzialności odszkodowawczej są w przypadku nieusunięcia plakatów i haseł wyborczych oraz urządzeń ogłoszeniowych ustawionych w celu prowadzenia kampanii wyborczej w bezpośrednich wyborach wójta, burmistrza i prezydenta miasta, takie same jak w przypadku nieusunięcia plakatów i haseł wyborczych oraz urządzeń ogłoszeniowych ustawionych w celu prowadzenia kampanii wyborczej do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw.
mgr Sebastian Kowalski - sędzia Sądu Rejonowego w Wałbrzychu,
doktorant w Katedrze Kryminologii i Prawa Karnego Gospodarczego
Uniwersytetu Wrocławskiego