Do Rzecznika Praw Obywatelskich są kierowane skargi obywateli po ostatniej zmianie ustawy o służbie cywilnej i ustawy o pracownikach urzędów państwowych. Nowelizacja ta wprowadziła (od 27 czerwca 2023 r.) zakaz zatrudniania w służbie cywilnej i na innych stanowiskach w instytucjach publicznych osób, które służyły i pracowały w instytucjach uznanych za „organy bezpieczeństwa” w czasie PRL lub były ich współpracownikami – bez względu na to czym dana osoba w rzeczywistości się zajmowała w tym czasie. W odniesieniu do tych osób następuje wygaszanie stosunków pracy w urzędach państwowych i służbie cywilnej.
Ustawa o służbie cywilnej i ustawa o pracownikach urzędów państwowych - zmiany 2023
W dniu 27 czerwca w życie weszła część przepisów ustawy z 14 kwietnia 2023 r. o zmianie ustawy o służbie cywilnej oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2023 r., poz. 1195), określanej dalej także jako "nowelizacja".
Uchwalona przez Sejm nowelizacja wprowadziła zasadę, zgodnie z którą każda osoba, która – obojętnie w jakim charakterze – pracowała, pełniła służbę lub współpracowała z podmiotem zakwalifikowanym jako organ bezpieczeństwa państwa – niezależnie od tego, jakie w rzeczywistości zadania wykonywała – będzie z mocy ustawy pozbawiona pracy i możliwości zarobkowania w sektorze publicznym. Nastąpi to z mocy prawa (ex lege), czyli bez przyznania takiej osobie prawa do odwołania się do sądu i bez prawa do indywidualnej oceny jej postawy.
Na podstawie art. 1 pkt 2 omawianej nowelizacji, w ustawie z 21 listopada 2008 r. o służbie cywilnej po art. 4 dodano art. 4a w brzmieniu:
„Art. 4a. W służbie cywilnej nie może być zatrudniona osoba, która w okresie od dnia 22 lipca 1944 r. do dnia 31 lipca 1990 r. pracowała lub pełniła służbę w organach bezpieczeństwa państwa lub była współpracownikiem tych organów w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 18 października 2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944–1990 oraz treści tych dokumentów (Dz. U. z 2023 r. poz. 342, 497 i 1195).”.
Na podstawie art. 1 pkt 19 omawianej nowelizacji, w ustawie z 21 listopada 2008 r. o służbie cywilnej, po art. 69 dodano art. 69a w brzmieniu:
„Art. 69a. Stosunek pracy członka korpusu służby cywilnej wygasa z dniem doręczenia kierownikowi urzędu zatrudniającemu członka korpusu służby cywilnej prawomocnego orzeczenia stwierdzającego fakt złożenia przez tę osobę niezgodnego z prawdą oświadczenia, o którym mowa w art. 7 ust. 1 i art. 11 ust. 4 ustawy z dnia 18 października 2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944–1990 oraz treści tych dokumentów.”.
Na podstawie art. 2 pkt 1 i 2 omawianej nowelizacji, w ustawie z 16 września 1982 r. o pracownikach urzędów państwowych (Dz. U. z 2023 r. poz. 765) wprowadzono następujące zmiany:
1) po art. 3b dodaje się art. 3c w brzmieniu:
„Art. 3c. 1. Jako urzędnik państwowy nie może być zatrudniona osoba, która w okresie od dnia 22 lipca 1944 r. do dnia 31 lipca 1990 r. pracowała lub pełniła służbę w organach bezpieczeństwa państwa lub była współpracownikiem tych organów w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 18 października 2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944–1990 oraz treści tych dokumentów (Dz. U. z 2023 r. poz. 342, 497 i 1195).
2. Stosunek pracy urzędnika państwowego wygasa z dniem doręczenia kierownikowi urzędu zatrudniającemu tego urzędnika prawomocnego orzeczenia stwierdzającego fakt złożenia przez tego urzędnika niezgodnego z prawdą oświadczenia, o którym mowa w art. 7 ust. 1 i art. 11 ust. 4 ustawy z dnia 18 października 2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944–1990 oraz treści tych dokumentów.”;
2) art. 46 otrzymał brzmienie:
„Art. 46. Przepisy art. 3c, art. 21–31 i art. 33 stosuje się również do pracowników urzędów państwowych niebędących urzędnikami.”.
Ponadto, zgodnie z art. 10 omawianej nowelizacji:
"Art. 10. Stosunki pracy członków korpusu służby cywilnej, o których mowa w art. 2 ust. 1 i 2 ustawy zmienianej w art. 1, oraz stosunki pracy urzędników państwowych i innych pracowników, o których mowa w art. 1 ustawy zmienianej w art. 2, którzy przed dniem wejścia w życie niniejszego przepisu złożyli dokumenty, o których mowa w art. 7 ust. 1, art. 7a ust. 2 oraz art. 11 ust. 4 ustawy zmienianej w art. 7, zwane dalej „oświadczeniami lustracyjnymi”, potwierdzające pracę lub służbę w organach bezpieczeństwa państwa lub współpracę z tymi organami, albo wobec których wydano prawomocne orzeczenie stwierdzające fakt złożenia przez te osoby niezgodnego z prawdą oświadczenia lustracyjnego, wygasają po upływie 30 dni od dnia otrzymania informacji, o której mowa w art. 12 ust. 5.".
Na mocy art. 11 omawianej nowelizacji:
"Art. 11. 1. Członkowie korpusu służby cywilnej, o których mowa w art. 2 ust. 1 i 2 ustawy zmienianej w art. 1, oraz urzędnicy państwowi i inni pracownicy, o których mowa w art. 1 ustawy zmienianej w art. 2, którzy do dnia wejścia w życie niniejszego przepisu nie złożyli oświadczeń lustracyjnych, są obowiązani do ich złożenia w terminie 30 dni od dnia wejścia w życie niniejszego przepisu.
2. Stosunki pracy osób, o których mowa w ust. 1, które złożyły oświadczenie lustracyjne potwierdzające pracę lub służbę w organach bezpieczeństwa państwa lub współpracę z tymi organami, wygasają po upływie 15 dni od dnia złożenia oświadczenia lustracyjnego. 3. W przypadku niezłożenia oświadczenia lustracyjnego w terminie określonym w ust. 1 stosunki pracy osób, o których mowa w ust. 1, wygasają z dniem, w którym upłynął termin do złożenia oświadczenia lustracyjnego."
A na podstawie art. 12 omawianej nowelizacji:
"Art. 12. 1. Kierownicy urzędów, o których mowa w art. 2 ust. 1 ustawy zmienianej w art. 1, oraz urzędów państwowych, o których mowa w art. 1 ustawy zmienianej w art. 2, niezwłocznie, nie później niż w terminie 7 dni od dnia wejścia w życie niniejszego przepisu, przekażą Prezesowi Instytutu Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu listę członków korpusu służby cywilnej, o których mowa w art. 2 ust. 1 i 2 ustawy zmienianej w art. 1, oraz listę urzędników państwowych i innych pracowników, o których mowa w art. 1 ustawy zmienianej w art. 2, urodzonych przed dniem 1 sierpnia 1972 r., zawierającą następujące dane tych osób: datę urodzenia, imię, nazwisko oraz numer PESEL, a w przypadku nieposiadania przez te osoby numeru PESEL – imię ojca.
2. Listy, o której mowa w ust. 1, nie sporządza się dla osób, do których stosuje się art. 5 ustawy z dnia 21 stycznia 2021 r. o służbie zagranicznej (Dz. U. z 2023 r. poz. 406) oraz art. 144 ustawy zmienianej w art. 8.
3. Listę, o której mowa w ust. 1, sporządza się na formularzu udostępnionym na stronie internetowej Instytutu Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu oraz przekazuje w postaci papierowej i w postaci elektronicznej na nośniku elektronicznym.
4. W odniesieniu do osób, o których mowa w art. 2 ust. 2 ustawy zmienianej w art. 1, obowiązek, o którym mowa w ust. 1, realizuje właściwy wojewódzki lekarz weterynarii.
5. Prezes Instytutu Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w terminie do 5 miesięcy od dnia otrzymania listy, o której mowa w ust. 1, z zachowaniem przepisów o ochronie informacji niejawnych, przekaże kierownikom urzędów informację o osobach, które złożyły oświadczenie lustracyjne potwierdzające pracę lub służbę w organach bezpieczeństwa państwa lub współpracę z tymi organami, oraz informację o osobach, wobec których wydano prawomocne orzeczenie stwierdzające fakt złożenia przez te osoby niezgodnego z prawdą oświadczenia lustracyjnego.
6. Dyrektor generalny urzędu, a w przypadku urzędu, w którym nie tworzy się stanowiska dyrektora generalnego urzędu – kierownik tego urzędu:
1) w terminie 15 dni od dnia otrzymania informacji, o której mowa w ust. 5 – w przypadku osób, o których mowa w art. 10,
2) w terminie 5 dni od dnia złożenia oświadczenia lustracyjnego potwierdzającego pracę lub służbę w organach bezpieczeństwa państwa lub współpracę z tymi organami – w przypadku osób, o których mowa w art. 11 ust. 2, 3) w dniu następującym po upływie terminu na złożenie oświadczenia lustracyjnego, w przypadku, o którym mowa w art. 11 ust. 3 – zawiadamia na piśmie osoby, o których mowa w art. 10 i art. 11, o wygaśnięciu ich stosunków pracy z mocy prawa.
7. Do powiatowych lekarzy weterynarii i ich zastępców stosuje się odpowiednio ust. 6, z tym że zawiadomienia, o którym mowa w tym przepisie, dokonuje właściwy wojewódzki lekarz weterynarii."
Wyżej cytowane przepisy weszły życie 27 czerwca 2023 r.
Krytyka Rzecznika Praw Obywatelskich
Te przepisy wprowadzające automatyczne rozwiązanie stosunków pracy z określoną grupą pracowników urzędów państwowych i służby cywilnej, która nie przewiduje jakiejkolwiek indywidualnej oceny pracowników poprzedzającej wygaszenie stosunku pracy, spotkała się z krytyką Rzecznika Praw Obywatelskich Marcina Wiącka.
W opinii do ustawy RPO zaznaczył, że takie rozwiązanie nie respektuje podstawowych swobód, do których należy prawo do wysłuchania i prawo do obrony, a także prawo do zindywidualizowanej oceny. Narusza również zasadę zaufania obywatela do państwa i stanowionego przez nie prawa i jest zastosowaniem odpowiedzialności zbiorowej w stosunkach pracy, co jest niezgodne z zasadą ochrony pracy.
Marcin Wiącek wskazał, że tego typu rozwiązanie, będące w istocie ustawową sankcją wymierzoną zbiorowo w określoną grupę obywateli, trudno uznać za proporcjonalne ograniczenie wolności i praw człowieka.
- Jednym z założeń państwa demokratycznego jest bowiem indywidualizacja odpowiedzialności. Oznacza ona, że wszelkie sankcje mogą być wymierzane tylko po uprzednim dokonaniu indywidualnej oceny zachowania człowieka w oparciu o przesłanki ustawowe, z możliwością odwołania się do niezawisłego sądu. Tego standardu opiniowana ustawa nie spełniała - podkreślił RPO w opinii przedstawionej na etapie procesu legislacyjnego.
Obywatele skarżą się do Rzecznika
Po wejściu w życie ustawy nowelizującej do Rzecznika Praw Obywatelskich wpływają wnioski od osób, które są w takiej sytuacji. Piszą m.in. pracownicy ówczesnych biur paszportowych, zajmujący się wklejaniem zdjęć do książeczek paszportowych, urzędnicy obsługujący rejestr PESEL, zajmujący się pracą biurową, ale również i byli funkcjonariusze służb bezpieczeństwa, którzy po 1990 r. przeszli pozytywną weryfikację. To np. pracownicy ministerstw czy pracownicy cywilni w służbach mundurowych.
Są to osoby z wieloletnim stażem, często w wieku przedemerytalnym, objęte ochroną stosunku pracy. Zwracają uwagę, że z dnia na dzień stracą pracę bez jakichkolwiek świadczeń i bez możliwości odwołania się do sądu. We wnioskach do RPO podkreślają poczucie niesprawiedliwości i pytają o swoje prawa oraz możliwe do podjęcia kroki.
Czy można złożyć pozew o przywrócenie do pracy lub odszkodowanie?
W odpowiedzi na wnioski BRPO wskazuje, że w zakresie wygaszenia stosunków pracy zainteresowane osoby mogą rozważyć złożenie pozwu do sądu o przywrócenie do pracy lub zasądzenie odszkodowania.
Taką możliwość przewiduje art. 264 § 2 kodeksu pracy. Zgodnie z nim żądanie przywrócenia do pracy lub odszkodowania wnosi się do sądu pracy w ciągu 21 dni od dnia wygaśnięcia umowy o pracę. W związku z tym termin do wniesienia odwołania zależy od konkretnej sytuacji pracownika, o której mowa w art. 10 i 11 ust. 2 i 3 ustawy o zmianie ustawy o służbie cywilnej.
Sądy mogą stosować Konstytucję
Biuro RPO wskazuje też, że w sprawie istnieje możliwość odwołania się do stanowiska Sądu Najwyższego zaprezentowanego w uchwale 17 listopada 2022 r., sygn. akt III PZP 2/21. Zgodnie z nią sąd rozpoznający sprawę może samodzielnie pominąć niekonstytucyjny przepis ustawy, jeśli przepis utracił moc obowiązującą. Wówczas bowiem sąd nie ma możliwości skierowania pytania prawnego do TK na podstawie art. 193 Konstytucji.
SN podjął uchwałę w związku z zagadnieniem prawnym, które powstało na tle rozpoznawania spraw dotyczących przywrócenia do pracy i odszkodowania w związku z wygaśnięciem stosunków pracy będących następstwem wejścia w życie ustawy z 14 grudnia 2018 r. o zmianie ustawy o służbie zagranicznej oraz ustawy o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów (Dz. U. z 2019 r. poz. 9).
Przepisy wygaszające stosunek pracy z mocy prawa przestają obowiązywać (ulegają tzw. skonsumowaniu) z chwilą wywołania przez nie skutku prawnego. Takie przepisy nie mogą być więc zaskarżone do TK pytaniem prawnym sądu, co – w świetle uchwały SN – oznacza, że sądy mogą samodzielnie ocenić ich konstytucyjność. W szczególności sąd może ocenić – po dokonaniu analizy indywidualnych okoliczności sprawy – czy ustawodawca nie dokonał arbitralnej ingerencji w zasadę ochrony pracy (art. 24 Konstytucji), godność jednostki (art. 30 Konstytucji) i jej prawo dostępu do służby publicznej na jednakowych zasadach (art. 60 Konstytucji), pozostające w związku z zasadą równości wobec prawa (art. 32 Konstytucji).
Jest to problem istotny z punktu widzenia podstawowych gwarancji ochrony trwałości stosunku pracy przed arbitralnymi działaniami władzy publicznej będącej równocześnie pracodawcą. Zwrócił na niego uwagę Sąd Najwyższy w wyroku z 26 września 2019 r. (sygn. akt III PK 126/18) wskazując, że „ocena działania ustawodawcy (który na masową skalę posługuje się <<wygaszaniem>> stosunków pracy) powszechnie i jednoznacznie oceniana jest krytycznie (…). Zgodnie wskazuje się, że tego rodzaju praktyka jest niezgodna z art. 24, art. 30, art. 32 i art. 60 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, a przedmiotowe wygaśnięcie ma w istocie charakter pozorny – stanowi w istocie rozwiązanie stosunku pracy.”
Odpowiedz_BRPO_wygaszanie_stosunkow_pracy_sluzba_cywilna_27.06.2023