Kontrola zmierzała do oceny zasadności funkcjonowania funduszy celowych pozostających w dyspozycji Ministra Skarbu Państwa. W szczególności zaś służyła ocenie realizacji celów ustawowych, dla których fundusze zostały ustanowione, oraz ocenie tego, czy realizacja założonych celów poprzez fundusze była optymalna.
W okresie objętym kontrolą Minister Skarbu Państwa był dysponentem czterech funduszy celowych: Funduszu Reprywatyzacji, Funduszu Skarbu Państwa i Funduszu Restrukturyzacji Przedsiębiorców. W ocenie NIK, wszystkie one służyły realizacji celów ustawowych. Środki gromadzone na rachunkach Funduszu Reprywatyzacji i Funduszu Rekompensacyjnego pozwalały na zaspokojenie roszczeń. Kontrola objęła okres 2013 - I poł. 2016 z uwzględnieniem zdarzeń poza tym okresem, które miały wpływ na działalność objętą kontrolą.
Fundusz Reprywatyzacji utworzony w 2000 roku, służy wypłacie odszkodowań, wynikających z wyroków i ugód sądowych oraz decyzji administracyjnych, wydanych w związku z bezprawną nacjonalizacją mienia. Środki pozyskiwano z pięcioprocentowego, a następnie półtoraprocentowego odpisu od sprzedaży akcji i udziałów spółek Skarbu Państwa.
Odszkodowania wypłacane były terminowo, a udzielane z Funduszu Reprywatyzacji dotacje dla m.st. Warszawy (370,5 mln zł w latach 2014 i 2015) zostały rozliczone prawidłowo. W 2015 i 2016 r. NIK wskazywała na zasadność przeprowadzenia przez MSP w Urzędzie m.st. Warszawy kontroli wydatkowania dotacji. Kontrola taka odbyła się w 2016 r.
Kontrolerzy NIK stwierdzili, że dokonana przez MSP kalkulacja roszczeń reprywatyzacyjnych dała tylko rozpoznanie ich skali, a nie ich przypuszczalnej wartości.
Stan Funduszu na koniec 2016 r. wynosił 4 790 mln zł.
Ogólna wypłata odszkodowań z FR wyniosła w okresie 2013 - I połowa 2016 r. 1 145 mln zł.
Fundusz Rekompensacyjny, funkcjonujący od 2005 r. przeznaczony jest do wypłaty odszkodowań za utracone po zmianie granic w 1945 r. tzw. mienie zabużańskie. Obszar, którego dotyczyły potencjalne roszczenia, obrazuje mapka:
O rekompensaty z Fundusz Rekompensacyjnego w kontrolowanym okresie ubiegały się osoby, które pozostawiły nieruchomości poza obecnymi granicami Polski.
Na koniec 2016 r. stan rachunku Funduszu opiewał na 873 mln zł. Fundusz pozyskiwał środki ze sprzedaży nieruchomości z Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa. Wydatkowane one były prawidłowo, a MSP rzetelnie dokonywał weryfikacji danych zawartych w roszczeniach.
Izba stwierdza jednak, że w następstwie uchwalonej w zeszłym roku Ustawy o wstrzymaniu sprzedaży nieruchomości Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa przewidywane przychody Funduszu Rekompensacyjnego w latach 2017-2026 mogą nie wystarczyć na zaspokojenie prognozowanej wysokości roszczeń. Na rozpatrzenie czeka wciąż ok. 47 tysięcy wniosków o potwierdzenie prawa do rekompensaty.
Minister Skarbu Państwa nie skorzystał z prawa przeprowadzenia kontroli realizacji umowy o wypłatę świadczeń przez Bank Gospodarstwa Krajowego.
Obydwa powyższe fundusze celowe są nadal otwarte. Pozostałe dwa fundusze skontrolowane przez NIK zostały już zlikwidowane.
Zobacz również: Prawo administracyjne
Fundusz Skarbu Państwa, utworzony w 2002 r., był przeznaczony na sfinansowanie kosztów prywatyzacji, gospodarowania mieniem Skarbu Państwa i innych kosztów ustawowo określonych zadań Ministra Skarbu Państwa oraz wojewodów. Na koniec 2016 r. saldo Funduszu Skarbu Państwa wynosiło 425 mln zł.
Wg NIK, pokrywanie wydatków równolegle ze środków Funduszu Skarbu Państwa i z części budżetowej 36 - Skarb Państwa, choć zgodne z prawem, było niecelowe i prowadziło do braku przejrzystości gospodarki finansowej Ministerstwa. W znacznej części Minister pokrywał z Funduszu bieżące koszty funkcjonowania resortu. Realizacja celów ustawowych Funduszu nie była optymalna, a NIK oceniła dalsze funkcjonowanie Funduszu Skarbu Państwa jako nieuzasadnione.
Przeznaczeniem Funduszu Restrukturyzacji Przedsiębiorców, utworzonego w 2002 r., była pomoc w celu ratowania lub restrukturyzacji przedsiębiorców oraz na udzielanie wsparcia niebędącego pomocą publiczną. Co istotne, beneficjentami tej pomocy mogły być podmioty o najróżniejszej strukturze własnościowej. Zarówno Funduszu Restrukturyzacji Przedsiębiorców, jak i Fundusz Skarbu Państwa pozyskiwały środki w sposób analogiczny do Funduszu Reprywatyzacyjnego. Fundusz Restrukturyzacji Przedsiębiorców dysponował na koniec 2016 r. kwotą 575 mln zł.
Minister Skarbu Państwa wydatkował środki Funduszu zgodnie z przeznaczeniem i publikował na stronie www resortu stosowne regulacje prawne, udzielał też wszelkich informacji na temat procedury korzystania z Funduszu. Minister na bieżąco monitorował także sposób wykorzystania środków z udzielanego wsparcia, analizował sprawozdania finansowe przedsiębiorców-beneficjentów, raporty biegłych rewidentów i opinie rad nadzorczych. Wszelkie odmowy wsparcia były zdaniem NIK uzasadnione.
Pośród skontrolowanych beneficjentów FRP kontrolerzy Izby stwierdzili nieprawidłowości w Zakładach Chemicznych NITRO-CHEM S.A. w Bydgoszczy. Wystąpiły tam opóźnienia w realizacji projektu; kontrolerzy dopatrzyli się nierozliczonych zaliczek, wypłaconych z dotacji Funduszu, a także nieodpowiedniego zabezpieczenia interesu SP wskutek braku stosownych klauzul w umowach z wykonawcami.
Uwagi i wnioski NIK
Z dniem 1 stycznia 2017 roku weszła w życie ustawa Przepisy wprowadzające ustawę o zasadach zarządzania mieniem państwowym. Na jej mocy zlikwidowano Fundusz Skarbu Państwa i Fundusz Restrukturyzacji Przedsiębiorców. Dysponentem Funduszu Rekompensacyjnego został minister właściwy do spraw administracji publicznej, natomiast Funduszu Reprywatyzacji - minister właściwy do spraw finansów publicznych.
W związku z powyższym NIK wnosi do:
- Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji o:
- rozważenie ograniczenia okresu, w jakim osoby mające prawo do rekompensaty, potwierdzone na podstawie odrębnych przepisów obowiązujących przed wejściem w życie ustawy zabużańskiej, mogą występować z wnioskami o ujawnienie w rejestrach wojewodów;
- dokonanie rzetelnej weryfikacji szacunków wielkości środków potrzebnych na wypłaty rekompensat z tytułu mienia pozostawionego poza granicami Rzeczpospolitej, możliwych do uzyskania ze źródeł wskazanych w ustawie zabużańskiej;
- skontrolowanie prawidłowości realizacji umowy o wypłatę rekompensat.
- Ministra Rozwoju i Finansów o wykonanie kalkulacji dotyczących zapotrzebowania w długim okresie na środki z Funduszu Reprywatyzacji z tytułu wypłat odszkodowań za bezprawnie przejęte mienie. Ograniczenie możliwości pozyskiwania zasilania FR z przychodów z prywatyzacji spółek, w których Skarb Państwa posiada udziały, spowodowało poważne ograniczenie przychodów FR. W konsekwencji będzie to mogło skutkować uszczupleniem środków na realizację zobowiązań SP. NIK zauważa, że przepisy wprowadzające ustawę o zasadach zarządzania mieniem państwowym rozszerzyły katalog dopuszczalnych źródeł zasilania tego funduszu. Jednak brak kalkulacji prawdopodobnej wartości roszczeń stwarzać może poczucie niepewności co do tego, czy Państwo ma adekwatne środki niezbędne do ich zaspokojenia.
NIK skontrolowała Ministerstwo Skarbu Państwa, Mazowiecki Urząd Wojewódzki oraz trzy spółki, którym została udzielona pomoc z Funduszu Restrukturyzacji Przedsiębiorców. Kontrolę w MSP oraz w Mazowieckim Urzędzie Wojewódzkim przeprowadzono na podstawie art. 2 ust. 1 i art. 5 ust. 1 ustawy z dnia 23 grudnia 1994 r. o Najwyższej Izbie Kontroli stosując kryteria legalności, rzetelności, celowości i gospodarności, zaś spółki będące beneficjentami pomocy - na podstawie art. 2 ust. 3 ustawy o NIK z uwzględnieniem kryteriów określonych w art. 5 ust. 3, tj. legalności i gospodarności.