Szczególnie warto podkreślić, że obecnie nałożenie takiej odpowiedzialności przez sąd w wyroku skazującym za przestępstwo skarbowe jest obligatoryjne.
Istota odpowiedzialności posiłkowej
Odpowiedzialność posiłkowa polega na tym, że za karę grzywny wymierzoną sprawcy przestępstwa skarbowego odpowiedzialna (w całości lub części) staje się: osoba fizyczna, osoba prawna albo jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej (ale posiadająca zdolność prawną), jeśli są one beneficjentami przestępczej działalności sprawcy.
Można więc powiedzieć, że polega ona na przerzuceniu odpowiedzialności za wykonanie kary grzywny na osobę niewinną z punktu widzenia prawa karnego skarbowego, która nie ma bezpośredniego związku z popełnieniem przestępstwa skarbowego, dlatego, że po jej stronie leży wina w zakresie wyboru czy nadzoru (uzasadnienie do postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 29 stycznia 2009r., I KZP 28/08, OSNKW 2/2009, poz.14).
Odpowiedzialność posiłkową może ponosić nawet taki podmiot, który ostatecznie nie tylko nie osiągnął korzyści z popełnienia przestępstwa skarbowego, ale nawet nie wiedział o jego popełnieniu (przez np. zatrudnionego przez ten podmiot pracownika).
Uzasadnieniem dla tego rodzaju odpowiedzialności w prawie karnym skarbowym jest możliwość odzyskania środków utraconych przez Skarb Państwa lub jednostkę samorządu terytorialnego na skutek popełnienia przestępstwa skarbowego, od podmiotu powiązanego ze sprawcą przestępstwa w sposób, który umożliwił jego popełnienie. Jej posiłkowy charakter polega na tym, że odpowiedzialność ponosi dany podmiot w takim zakresie, w jakim grzywny nie da się uzyskać od skazanego w drodze egzekucji. Jeżeli wymierzona kara grzywny została uiszczona lub ściągnięta od skazanego w drodze egzekucji w części, odpowiedzialność posiłkową zmniejsza się w sposób odpowiadający stosunkowi kwoty zapłaconej do wysokości orzeczonej kary.
Do dnia 16 grudnia 2005 r. nałożenie odpowiedzialności posiłkowej było fakultatywne. Z dniem 17 grudnia 2005 r., na podstawie przepisów ustawy z dnia 28 lipca 2005r. o zmianie ustawy – Kodeks karny skarbowy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 178, poz.1479), nałożenie odpowiedzialności posiłkowej w razie zaistnienia wskazanych w przepisach przesłanek, jest obligatoryjne.
Czytaj także: Dobrowolne poddanie się odpowiedzialności - przesłanki pozytywne i negatywne>>
Przesłanki odpowiedzialności posiłkowej
Przesłankami, które muszą zaistnieć, aby sąd nałożył odpowiedzialność posiłkową są:
1) ustalenie popełnienia przez sprawcę przestępstwa skarbowego i wymierzenie za to przestępstwo kary grzywny,
2) określony związek sprawcy przestępstwa skarbowego z podmiotem odpowiedzialnym posiłkowo,
3) uzyskanie przez podmiot odpowiedzialny posiłkowo korzyści majątkowej z popełnienia przestępstwa skarbowego lub choćby tylko możliwość uzyskania takiej korzyści.
Nałożenie odpowiedzialności posiłkowej następuje w wyroku skazującym – w tym samym, w którym sąd ustala, że sprawca popełnił przestępstwo skarbowe i wymierza mu karę grzywny za to przestępstwo. W razie stwierdzenia, że sprawca popełnił wykroczenie skarbowe (a nie przestępstwo) albo też w razie skazania za przestępstwo skarbowe i niewymierzenia sprawcy kary grzywny, obciążenie kogokolwiek odpowiedzialnością posiłkową jest niedopuszczalne.
Jeżeli sąd uniewinni oskarżonego od popełnienia przestępstwa skarbowego lub umorzy postępowanie w sprawie o przestępstwo skarbowe lub postępowanie to warunkowo umorzy, nałożenie odpowiedzialności posiłkowej również jest niedopuszczalne, a gdyby taki wniosek złożył oskarżyciel, to sąd powinien ten wniosek pozostawić bez rozpoznania.
Dla przyjęcia odpowiedzialności posiłkowej konieczne jest wykazanie, że pomiędzy sprawcą przestępstwa skarbowego, a podmiotem odpowiedzialnym posiłkowo zachodził określony związek, a mianowicie, że sprawca przestępstwa był w dacie jego popełnienia zastępcą podmiotu odpowiedzialnego posiłkowo prowadzącym jego sprawy jako: pełnomocnik, zarządca, pracownik lub osoba działająca w jakimkolwiek innym charakterze.
Podmiot odpowiedzialny posiłkowo (członkowie jego organów zarządzających) musi mieć zatem świadomość tego, że sprawca przestępstwa skarbowego zastępuje go w obrocie i prowadzi jego sprawy (choć nie musi wiedzieć już o tym, że osoba ta popełniła przestępstwo skarbowe).
Prowadzenie spraw nie musi wiązać się z prawem samodzielnej reprezentacji danego podmiotu w obrocie gospodarczym. Wystarczy dokonywanie czynności faktycznych i prawnych potrzebnych do realizacji celu dla którego działa dany podmiot. Tak na przykład celem działania przedsiębiorcy jest prowadzenie przedsiębiorstwa dla osiągnięcia dochodu z działalności gospodarczej. Typowym przykładem osoby zastępującej podmiot odpowiedzialny posiłkowo i prowadzącym jego sprawy jest członek zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością; jeśli popełni on przestępstwo skarbowe, za które zostanie skazany na karę grzywny, które to przestępstwo przyniosło korzyść spółce, to ta spółka z ograniczoną odpowiedzialnością zostanie obciążona odpowiedzialnością posiłkową za wymierzoną skazanemu grzywnę.
Konieczną przesłanką odpowiedzialności posiłkowej jest uzyskanie lub możliwość uzyskania z przestępstwa skarbowego korzyści majątkowej przez podmiot pociągnięty do odpowiedzialności. Korzyścią majątkową jest każde przysporzenie majątku albo uniknięcie w nim strat (por.: uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 1980 r. VII KZP 41/78, OSNKW 3/1980, poz.24).
Podmiot odpowiedzialny posiłkowo
Odpowiedzialność posiłkową może ponosić osoba fizyczna, osoba prawna albo jednostka organizacyjna niemającą osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną. Do ostatnio wymienionych jednostek należą np.: wspólnoty mieszkaniowe, spółki jawne, spółki komandytowe. Natomiast nie jest jednostką organizacyjną niemającą osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną spółka cywilna.
Podmiot odpowiedzialny posiłkowo jest stroną w postępowaniu w sprawie o przestępstwo skarbowe. Dla pociągnięcia do odpowiedzialności posiłkowej danego podmiotu konieczne jest wydanie przez organ postanowienia, które zawiera wskazanie następujących danych:
• oskarżonego i zarzucanego mu przestępstwa skarbowego,
• kwalifikacji prawnej,
• podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej,
• podstaw pociągnięcia podmiotu do odpowiedzialności posiłkowej.
Jeżeli sąd, skazując oskarżonego, nie dostrzega podstaw do nałożenia odpowiedzialności posiłkowej, powinien oddalić wniosek oskarżyciela w tym zakresie. Gdy zaś nakłada tę odpowiedzialność, powinien określić jej zakres przedmiotowy (wskazać czy dany podmiot ponosi odpowiedzialność w całości czy też w części i w jakiej), a także podmiotowy, czyli wskazać konkretne podmioty, wobec których ją stosuje. Orzeczenie o odpowiedzialności posiłkowej musi być precyzyjne tak, aby nadawało się wykonania w drodze egzekucji.
Jeżeli jest kilka podmiotów odpowiedzialnych posiłkowo, to odpowiadają one z zasady solidarnie, jednakże sąd może – ze względu na okoliczności sprawy – określić zakres odpowiedzialności każdego z nich stosownie do osiągniętej korzyści majątkowej.
Osobą odpowiedzialną posiłkowo nie może być sprawca przestępstwa skarbowego. Można ją natomiast nałożyć na osobę, którą uniewinniono z takiego zarzutu, skazując innego współoskarżonego, albo na współoskarżonego, którego skazano w tym samym procesie, ale za inne przestępstwo skarbowe niż to, za które orzeczono grzywnę, która ma być objęta odpowiedzialnością posiłkową.
Odpowiedzialności posiłkowej nie stosuje się wobec państwowych jednostek budżetowych, o których mowa w przepisach o finansach publicznych. Zgodnie z art. 11 ust.1 ustawy o finansach publicznych jednostkami budżetowymi są jednostki organizacyjne sektora finansów publicznych nieposiadające osobowości prawnej, które pokrywają swoje wydatki bezpośrednio z budżetu, a pobrane dochody odprowadzają na rachunek odpowiednio dochodów budżetu państwa albo budżetu jednostki samorządu terytorialnego. W takiej formie działają przede wszystkim organy administracji rządowej i samorządowej oraz jednostki sądownictwa i prokuratury.
Podkreślenia wymaga, że odpowiedzialność posiłkowa nie obciąża spadku. Dotyczy to jednak tylko spadkobrania, a więc nabycia majątku wskutek śmierci odpowiedzialnego posiłkowo. W razie, gdy odpowiedzialnym posiłkowo jest jednostka organizacyjna – np. spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, która ulegnie przekształceniu w spółkę akcyjną, to ostatnio wymieniona „przejmie” odpowiedzialność posiłkową.
Czytaj także: Odpowiedzialność karna i karna skarbowa kierownika jednostki>>
Egzekucja należności od podmiotu odpowiedzialnego posiłkowo
Podmiot odpowiedzialny posiłkowo uiszcza wymierzoną karę grzywny, jeżeli skazany nie zapłaci jej w terminie i zostanie stwierdzone, że nie można jej ściągnąć w drodze egzekucji. Ponadto odpowiedzialność posiłkowa jest też realizowana, gdy grzywny nie można wykonać wobec skazanego z powodu jego nieobecności w kraju oraz wówczas, gdy skazany za przestępstwo skarbowe na karę grzywny zmarł już po uprawomocnieniu się orzeczenia i z tego powodu nie zapłacił grzywny. Dlatego też ustawodawca wyraźnie zastrzegł, że postępowania wykonawczego nie umarza się w razie śmierci sprawcy skazanego za przestępstwo skarbowe po uprawomocnieniu się orzeczenia o nałożeniu odpowiedzialności posiłkowej.
Jeżeli wymierzona kara grzywny została uiszczona lub ściągnięta od skazanego w drodze egzekucji tylko w części, odpowiedzialność posiłkową należy zmniejszyć w sposób odpowiadający stosunkowi kwoty zapłaconej do wysokości orzeczonej kary. W tym przedmiocie sąd powinien wydać stosowne postanowienie w postępowaniu wykonawczym.
Jeżeli wystąpią przesłanki do uzyskania grzywny lub jej części od podmiotu odpowiedzialnego posiłkowo, to najpierw zostaje on wezwany do uiszczenia odpowiedniej kwoty w określonym terminie. Po bezskutecznym upływie tego terminu może być podjęta już egzekucja z majątku podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej. Chcąc uniknąć tej egzekucji podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej może przede wszystkim uiścić dobrowolnie zaległą należność albo też wystąpić do sądu o rozłożenie na raty lub odroczenie terminu spłaty grzywny. Gdyby okazało się, że egzekucja względem podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej również jest nieskuteczna, odżywa kwestia wykonywania grzywny względem skazanego w tym znaczeniu, że sąd może zamienić tę grzywnę (pozostałą do zapłaty jej część), po uprzednim wyrażeniu zgody przez skazanego, na pracę społecznie użyteczną, a jeżeli skazany nie podejmie tej pracy, sąd orzeknie wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności.
Naturalnie, wobec odpowiedzialnego posiłkowo nie stosuje się już zastępczej kary pozbawienia wolności za grzywnę ani pracy społecznie użytecznej.
mgr Sebastian Kowalski
sędzia Sądu Rejonowego w Wałbrzychu
samorzad.infor.pl