Należy do nich Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (dalej: Konstytucja) a dokładnie art. 164, który brzmi:
1. Podstawową jednostką samorządu terytorialnego w Polsce jest gmina.
2. Inne jednostki samorządu regionalnego albo lokalnego i regionalnego określa ustawa.
3. Gmina wykonuje wszystkie zadania samorządu terytorialnego nie zastrzeżone dla innych jednostek samorządu terytorialnego.
Kształt samorządu terytorialnego określają też trzy ustawy tzw. ustrojowe:
- ustawa z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (dalej: ustawa o samorządzie gminnym),
- ustawa z 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym, (dalej: ustawa o samorządzie powiatowym),
- ustawa z 5 czerwca 1990 r. o samorządzie województwa (dalej: ustawa o samorządzie województwa).
Trybunał Konstytucyjny niejednokrotnie badał zgodność z ustawą zasadniczą przepisów ustaw i aktów wykonawczych dotyczących samorządu terytorialnego (Konstytucja uregulowała problematykę samorządu terytorialnego w art. 16 i w rozdziale VII pt. „Samorząd terytorialny” – art. 163-172).
Trybunał Konstytucyjny od lat konsekwentnie podkreśla, że ustawowe ograniczenia samodzielności gminy nie mogą być dowolne, lecz muszą w każdym przypadku znajdować uzasadnienie w konstytucyjnie określonych celach i chronionych wartościach, których pierwszeństwo względem samodzielności samorządu terytorialnego musi znajdować uzasadnienie w przepisach konstytucyjnych (wyroki z: 20 lutego 2002 r., sygn. akt K 39/00, 9 kwietnia 2002 r., sygn. akt K 21/01, 3 czerwca 2002 r., sygn. akt K 26/01 i 24 czerwca 2002 r., sygn. akt K 14/02).