Najważniejszą cechą zastawu jest to, że może być ustanowiony jedynie na rzeczach ruchomych (oraz na niektórych prawach zbywalnych np: akcjach, obligacjach). Ponadto, wraz z ustanowieniem zastawu powstaje więź łącząca go z wierzytelnością, którą zabezpiecza. Wraz z zaspokojeniem wierzyciela zastaw upada (jest więc prawem akcesoryjnym, a więc jego istnienie jest zależne od istnienia wierzytelności).
Stronami stosunku zastawu są zastawnik tzn. wierzyciel, którego wierzytelność została zabezpieczona, i zastawca czyli dłużnik, na którego rzeczy został ustanowiony zastaw.
W razie niemożności zaspokojenia wierzyciela przez dłużnika, wierzyciel ma prawo do sprzedaży rzeczy objętej zastawem w trybie egzekucji sądowej i zaspokojenia się z uzyskanej sumy. Ponadto, wierzyciel ma pierwszeństwo do zaspokojenia się z rzeczy zabezpieczonej zastawem przed innymi wierzycielami (pod warunkiem, że nie mają oni także ustanowionego wcześniej zastawu na tej samej rzeczy).
Istnieją dwa sposoby ustanowienia zastawu: Pierwszy to na podstawie czynności prawnej (umowy), a drugi to na mocy samego prawa.
Zastaw umowny - powstaje na podstawie umowy między właścicielem rzeczy, a wierzycielem. Sama umowa nie wystarcza do powstania zastawu. Jako że zastaw jest czynnością realną to konieczne jest wydanie rzeczy wierzycielowi, bądź osobie trzeciej, na którą strony się zgodziły.
Zastaw ustawowy - powstaje na mocy przepisów szczególnych, z mocy samego prawa. Przysługuje on na przykład wynajmującemu na zabezpieczenie czynszu na rzeczach ruchomych najemcy, wniesionych do przedmiotu najmu (art.670 kc).
Zastaw wygasa z chwilą wygaśnięcia wierzytelności. Również z przeniesieniem wierzytelności zabezpieczonej, bez przeniesienia zastawu (art. 323 § 1 kc). Zastaw wygasa w przypadku zwrócenia przez zastawnika rzeczy zastawcy (art.325 kc).
Wyróżniamy następujące rodzaje zastawów:
• zastaw zwykły na rzeczy lub na prawie;
• zastaw rejestrowy: istotną cechą tego zastawu jest możliwość pozostawania przedmiotu zastawu u zastawcy oraz obowiązek zgłoszenia zastawu do rejestru prowadzonego przez sądy rejonowe;
• zastaw skarbowy: to instytucja funkcjonująca w prawie podatkowym, mająca na celu zabezpieczenie zaległości podatkowych na rzecz Skarbu Państwa.
Do tej pory wierzyciel ( zastawnik ), który zamierzał zaspokoić się z przedmiotu zastawu rejestrowego, mógł to zrobić w drodze sądowego postępowania egzekucyjnego ( ewentualnie przejąć przedmiot zastawu na własność ). Od kwietnia 2009 r. istnieje także możliwość zaspokojenia w drodze przetargu publicznego.
Sprzedaż przedmiotu zastawu w drodze licytacji powinna zostać przewidziana w umowie zastawniczej. Z wnioskiem występuje wierzyciel a licytację prowadzi notariusz lub komornik ( wybiera go wierzyciel ), w terminie 14 dni od dnia złożenia przez zastawnika wniosku o dokonanie sprzedaży. Wniosek powinien zawierać: dane zastawcy, zastawnika oraz dłużnika ( jeśli nie jest on zastawcą ) przedmiot i wartość zastawu miejsce gdzie znajduje się zastaw.
Do wniosku należy dołączyć: poświadczony przez zastawnika odpis umowy zastawniczej, odpis postanowienia sądu o wpisie zastawu rejestrowego do rejestru zastawów lub odpis z rejestru zastawów, odpis pisma ( wraz z dowodem nadania), w którym zastawnik zawiadamia zastawcę o tym, że ma zamiar sprzedać w drodze przetargu publicznego obciążony przedmiot.
We wniosku zastawnik może wskazać dzień w którym należy dokonać ogłoszenia o przetargu oraz sposób ogłoszenia o przetargu ( może żądać ogłoszenia nie tylko w dzienniku poczytnym dla danej miejscowości ale także w innym dzienniku lub podane do wiadomości w inny-wskazany sposób).
Jeżeli umowa zastawnicza nie określa inaczej, przetarg przeprowadza się w miejscowości w której znajduje się przedmiot zastawu rejestrowego, albo położonej w obszarze właściwości sądu rejonowego, w którym znajduje się przedmiot zastawu, położonej w obszarze właściwości sądu rejonowego, w którym wg umowy zastawniczej zastawca ma miejsce zamieszkania lub siedzibę (jeżeli przedmiotem zastawu jest prawo majątkowe). Na wniosek zastawnika i za zgodą zastawcy można przeprowadzić przetarg w innej miejscowości.
Składając wniosek o sprzedaż przedmiotu zastawu w drodze przetargu publicznego, zastawca zobowiązany jest uiścić zaliczkę na pokrycie kosztów sprzedaży.
Wartość szacunkowa przedmiotu zastawu powinna zostać określona w umowie o ustanowienie zastawu. Gdyby umowa nie regulowała tej kwestii, to strony ( zastawca i zastawnik ) mogą ją zgodnie określić. Wartość może także określić rzeczoznawca powołany przez prowadzącego przetarg. Cena wywoławcza będzie wynosi 50 proc. wartości szacunkowej, a srebra, złota, platyny i instrumentów finansowych dopuszczonych do obrotu zorganizowanego - 75 proc. wartości szacunkowej. Natomiast zbiór rzeczy lub praw, który stanowi całość gospodarczą, powinien być sprzedany w całości, chyba że zastawca i zastawnik postanowią inaczej.
W dniu 18.01.2010 roku weszła w życie nowelizacja ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów. Na podstawie tej nowelizacji odpisy i zaświadczenia wydane drogą elektroniczną przez centralną informację o zastawach rejestrowych opatrzone bezpiecznym podpisem elektronicznym, weryfikowanym przy pomocy ważnego kwalifikowanego certyfikatu, mają moc dokumentów urzędowych. Tak więc dokumenty wydane przez centralną informację o zastawach rejestrowych, a przesłane zainteresowanemu drogą elektroniczną, będą nie tylko spełniały funkcję informacyjną ale także będą już posiadały moc prawną ( tak jak dokumenty wydane w formie papierowej ).
Źródło: art. 306-335 Kodeksu Cywilnego w zw. z Ustawą o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów.