Ustawodawca rozróżnia dwa sposoby powstawania zobowiązań podatkowych:
- z mocy samego prawa (czyli zaistnienia zdarzenia, z którym ustawa podatkowa wiąże powstanie takiego zobowiązania)
- wskutek wydania i doręczenia konstytutywnej decyzji (ustalającej wysokość tego zobowiązania).
O powstawaniu zobowiązań podatkowych z mocy prawa mówimy wówczas, gdy to na podatniku ciąży obowiązek dokonania obliczenia podatku, czasem ujawnienia go w deklaracji (jeżeli przepisy prawa podatkowego nakładają na podatnika taki obowiązek) i wpłacenia bez wezwania na rachunek do organu w określonym ustawowo terminie. Przykładem zobowiązania podatkowego powstającego z mocy prawa jest zobowiązanie w podatku dochodowym od osób fizycznych, które wiąże się z obowiązkiem obliczenia tego podatku przez podatników, wykazania jego wysokości w zeznaniu podatkowym i wreszcie złożenia zeznania oraz zapłaty podatku do dnia 30 kwietnia roku następującego po roku podatkowym. Podatnik sam, niezależnie od jakiejkolwiek decyzji konstytutywnej, konkretyzuje swój obowiązek podatkowy.
Decyzja może w takim przypadku zostać wydana tylko wówczas, gdy podatnik albo w ogóle nie wywiąże się ze swoich powinności (nie zapłaci w całości lub w części podatku, nie złoży deklaracji) albo uczyni to w sposób nienależyty (wysokość zobowiązania podatkowego jest inna niż wykazana w deklaracji). W decyzji takiej organ określa wysokość zobowiązania podatkowego, dlatego decyzja ta zwana jest określającą. Nazywa się ją także deklaratoryjną, ponieważ nie tworzy nowych sytuacji prawnych a jedynie stwierdza ich zaistnienie z mocą wsteczną.
Powstawanie zobowiązań podatkowych i tym samym stosunku prawno podatkowego wskutek wydania i doręczenia konstytutywnej decyzji ma charakter stosunkowo rzadszy. Tę metodę stosuje się głównie w podatkach lokalnych oraz w podatku od spadków i darowizn. Decyzja powodująca powstanie zobowiązania podatkowego przez ustawodawcę zwana jest ustalającą, ponieważ to ona ustala, konkretyzuje obowiązek co do wysokości, terminu i miejsca zapłaty.
Źródło: art. 5 i 21 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (Dz. U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 z późn. zm.)