„Pojęcie ucznia ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi obejmuje bardzo zróżnicowane kwestie i ważne jest, aby mieć świadomość tej różnorodności, bo w ten sposób każdy uczeń ma szansę na rozpoznanie i wykorzystanie jego potencjału nie tylko do pokonywania deficytów, ale także do właściwego wspierania go w rozwijaniu jego szczególnych uzdolnień” - podkreśla dr n.pr. Anna Mazurek, wykładowczyni akademicka, mediatorka, autorka licznych artykułów naukowych z zakresu prawa.
Wioleta Matela-Marszałek, Infor.pl: Często rodzice uczniów m.in. niepełnosprawnych, z zespołem Aspergera, ADHD zastanawiają się, czy mogą liczyć na wsparcie w edukacji swojego dziecka. Dlatego naszą rozmowę chyba najlepiej jest zacząć od określenia tego kim w świetle prawa jest uczeń ze specjalnymi potrzebami.
dr Anna Mazurek: Często uczeń ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi kojarzony bywa jako dziecko z jakąś niepełnosprawnością. Jednak w świetle obowiązujących przepisów prawa to określenie jest zdecydowanie szersze i wymaga doprecyzowania już na wstępie naszej rozmowy. Podstawą prawną regulującą kwestie dotyczące uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi jest ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe, a także akty wykonawcze do tej ustawy. Wyróżnić można trzy grupy uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi.
Do pierwszej z tych grup zalicza się uczniów posiadających orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego ze względu na niepełnosprawność ruchową, w tym afazję, uczniów z autyzmem, w tym Zespołem Aspergera, uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim, uczniów niesłyszących i słabo słyszących oraz niewidomych i słabo widzących, uczniów z ADHD. W tej grupie znajdują się również uczniowie zagrożeni niedostosowaniem społecznym oraz niedostosowani społecznie. To właśnie dla nich zgodnie z rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017 roku w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie i zagrożonych niedostosowaniem społecznym organizowane jest w szkołach ogólnodostępnych kształcenie specjalne.
W drugiej grupie znajdują się uczniowie, którzy posiadają inne orzeczenia lub opinie poradni psychologiczno-pedagogicznej. Do tej grupy przypisywani są m.in. uczniowie przewlekle chorzy, uczniowie wymagający nauczania indywidualnego czy uczniowie ze specyficznymi potrzebami edukacyjnymi. Podstawą prawną zaopiekowania ich specjalnych potrzeb edukacyjnych jest w tym przypadku rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie zasad organizacji i udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach.
Wydawać by się mogło, że już wymienione zostały wszystkie możliwe grupy uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Ale jest jeszcze trzecia grupa, do której należą uczniowie potrzebujący wsparcia psychologiczno-pedagogicznego. Przede wszystkim do tej grupy zalicza się uczniów oczekujących na diagnozę w poradni psychologiczno-pedagogicznej ze wskazań losowych lub na wniosek rodzica. Co ciekawe, ta grupa obejmuje także uczniów szczególnie uzdolnionych, którzy przecież także wymagają dostrzeżenia ich specjalnych potrzeb edukacyjnych, zdecydowanie wykraczających poza ramy podstawy programowej. Trzeba również mieć na uwadze szczególne potrzeby edukacyjne uczniów powracających z zagranicy, aby mogli w jak najłatwiejszy sposób odnaleźć się w polskim systemie edukacji i uzupełnić ewentualne różnice programowe czy pokonać bariery językowe. W przypadku tej trzeciej grupy podstawa prawna organizowania edukacji dostosowanej do specjalnych potrzeb uczniów jest taka sama, jak w przypadku grupy drugiej.
Jak widać, pojęcie ucznia ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi obejmuje bardzo zróżnicowane kwestie i ważne jest, aby mieć świadomość tej różnorodności, bo w ten sposób każdy uczeń ma szansę na rozpoznanie i wykorzystanie jego potencjału nie tylko do pokonywania deficytów, ale także do właściwego wspierania go w rozwijaniu jego szczególnych uzdolnień.
Na jakie rodzaje pomocy może liczyć taki uczeń?
Każdy uczeń ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi może liczyć na różnorodne formy wsparcia, adekwatne do jego sytuacji. Dlatego niezwykle istotna i konieczna jest analiza posiadanych przez ucznia np. orzeczeń, opinii z poradni psychologiczno-pedagogicznej, posiadanej dokumentacji lekarskiej, a także przeprowadzenie rozmowy z jego rodzicami oraz po prostu obserwacja ucznia w środowisku szkolnym.
Za taką formę pomocy trzeba uznać zwłaszcza wsparcie ze strony nauczycieli-specjalistów, którzy będą pracowali z uczniem zgodnie z jego indywidualnymi potrzebami. Równie ważne jest zapewnienie uczniom bezpiecznej, wspierającej w uczeniu się przestrzeni szkolnej, dostosowanie form, metod i tempa pracy do możliwości danego ucznia, jak i indywidualne podejście do procesu oceniania osiągnięć ucznia ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Takie formy pomocy są zwykle bardzo łatwe do wdrożenia: wystarczy podążać za potrzebami ucznia i przykładowo zadbać, aby uczeń słabo widzący mógł siedzieć w pierwszej ławce, zaś ta sama pierwsza ławka niekoniecznie będzie wspierającym rozwiązaniem dla ucznia z nadpobudliwością. Na pewno uczniowie powinni mieć również wsparcie ze strony psychologów i pedagogów szkolnych oraz innych specjalistów.
Warto dodać, że uczniowie wymagający specjalnej organizacji nauki i metod pracy oraz posiadający orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego wydane przez publiczną poradnię psychologiczno-pedagogiczną na wniosek rodzica mogą być objęci kształceniem specjalnym. Szkoła w tej sytuacji jest zobligowana dostosować program nauczania do indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz możliwości psychofizycznych ucznia. Takie dostosowanie ma miejsce w oparciu o opracowany dla ucznia indywidualny program edukacyjno-terapeutyczny, w którym szkoła musi uwzględnić zalecenia zawarte w orzeczeniu o potrzebie kształcenia specjalnego oraz wielospecjalistyczną ocenę poziomu funkcjonowania ucznia.
Ponadto uczniowie z niepełnosprawnością mogą skorzystać z indywidualnych zajęć rewalidacyjnych. Wśród najczęściej realizowanych przez szkoły zajęć są zwłaszcza takie, które mają na celu korekcję wad postawy czy wymowy lub naukę języka migowego, ale także wiele szkół organizuje przykładowo dla uczniów z Zespołem Aspergera rozmaite zajęcia z zakresu doskonalenia umiejętności społecznych.
Uczniowie posiadający orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego wydane ze względu na autyzm, w tym Zespół Aspergera, lub niepełnosprawności sprzężone muszą mieć także przydzielonego im nauczyciela wspomagającego, który będzie służył im pomocą w codziennych obowiązkach szkolnych.
O jakie zatem dokumenty powinien postarać się rodzic?
Odpowiedź na to pytanie już wcześniej pośrednio padła, ale warto ją powtórzyć bardziej wyraźnie. Otóż rodzic ucznia ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi – albo pełnoletni uczeń - powinien postarać się przede wszystkim o dwa kluczowe dokumenty. Pierwszym z nich jest orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego, które wydawane jest przez publiczne poradnie psychologiczno-pedagogiczne. Na podstawie takiego orzeczenia szkoła zobowiązana jest do opracowania wspomnianego przed chwilą indywidualnego programu edukacyjno-terapeutycznego.
Drugim równie ważnym dokumentem jest opinia poradni psychologiczno-pedagogicznej. Taka opinia to dokument zawierający diagnozę i zalecenia dotyczące wsparcia ucznia. Trzeba zaznaczyć, że opinia przede wszystkim wskazuje na konieczność dostosowania warunków nauki do indywidualnych potrzeb ucznia.
Czym one się różnią?
To bardzo dobre pytanie, ponieważ często przez rodziców uczniów te dokumenty są mylone albo traktowane jako tożsame. Opinia to dokument wydawany przez poradnię psychologiczno-pedagogiczną, który przedstawia stanowisko poradni wraz z uzasadnieniem w sprawie zgłoszonej przez rodziców, opiekunów prawnych ucznia lub pełnoletniego ucznia. Najczęściej dotyczy ona objęcia ucznia pomocą psychologiczno-pedagogiczną, dostosowania wymagań edukacyjnych, specyficznych trudności w uczeniu się, w tym ryzyka dysleksji, oraz zindywidualizowanej ścieżki kształcenia.
Orzeczenie to natomiast decyzja administracyjna wydawana przez zespół orzekający w poradni, obowiązująca szkołę do realizacji zaleceń. Warto pamiętać, że rodzice mają prawo uczestniczyć w posiedzeniu zespołu i mogą zaprosić innych specjalistów znających dziecko. Wydawane orzeczenia najczęściej dotyczą potrzeby kształcenia specjalnego dla uczniów z niepełnosprawnościami oraz potrzeby indywidualnego nauczania i wydawane są na określony czas wskazany w zaświadczeniu lekarskim, nie dłużej jednak niż na rok szkolny.
Załóżmy, że rodzic ma już odpowiedni dokument. Co dalej?
Po odebraniu opinii z poradni rodzic powinien przedstawić dokument w szkole, zwykle wychowawcy lub pedagogowi szkolnemu. Choć rodzic ma prawo zachować opinię dla siebie, jej przedstawienie może znacząco pomóc w dostosowaniu nauki do potrzeb dziecka. Wychowawca lub pedagog zapoznaje się z opinią i przedstawia jej treść nauczycielom uczącym dziecko, szczególnie wskazówki dotyczące pracy z uczniem. Następnie zespół ds. pomocy psychologiczno-pedagogicznej opracowuje arkusz dostosowań wymagań edukacyjnych do indywidualnych potrzeb ucznia oraz zalecanych form wsparcia. Rodzic lub prawny opiekun ucznia zapoznaje się z tym arkuszem, a następnie podpisując go, wyraża zgodę na udzielenie swojemu dziecku pomocy psychologiczno-pedagogicznej.
Z kolei po odebraniu orzeczenia z poradni rodzic może przedstawić je w wydziale oświaty gminy lub miasta oraz w szkole. Nauczyciele i specjaliści uczący ucznia muszą zapoznać się z diagnozą i zaleceniami zawartymi w orzeczeniu. Na podstawie orzeczenia oraz wcześniej przeprowadzonej wielospecjalistycznej oceny poziomu funkcjonowania ucznia, zespół nauczycieli i specjalistów opracowuje wspominany już wcześniej Indywidualny Program Edukacyjno-Terapeutyczny. Trzeba pamiętać, że nauczyciele mają obowiązek uczestniczyć w spotkaniach zespołu co najmniej dwa razy w roku, zaś rodzice mają prawo brać udział w opracowywaniu i modyfikacji Indywidualnego Programu Edukacyjno-Terapeutycznego oraz wielospecjalistycznej oceny poziomu funkcjonowania ucznia.
A jeśli szkoła nie respektuje praw takiego ucznia?
Jeśli szkoła nie respektuje praw ucznia ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, wówczas rodzic powinien najpierw skontaktować się z dyrekcją szkoły i przedstawić problem oraz żądać przy tym realizacji zapisów orzeczenia lub opinii. Jeśli jednak to nie przyniosłoby rezultatu, sprawę należy skierować do organu prowadzącego szkołę, takiego jak wydział edukacji w urzędzie gminy lub miasta. W razie braku reakcji ze strony tych instytucji, rodzic powinien zwrócić się do Kuratorium Oświaty, które nadzoruje realizację zadań oświatowych. W skrajnych przypadkach, można również rozważyć skierowanie sprawy do Rzecznika Praw Dziecka lub złożenie skargi do sądu administracyjnego.
Bardzo dziękuję za rozmowę.