Konflikty między radą gminy, wójtem i mieszkańcami są częstym zjawiskiem w polskiej rzeczywistości. Mieszkańcy oskarżają organy gminy i urzędników o korupcję i działanie na szkodę społeczności lokalnej. Natomiast urzędnicy twierdzą, że są to jedynie pomówienia i odwet osób niezadowolonych z niekorzystnego dla nich rozstrzygnięcia określonej sprawy. W celu zapobiegania i łagodzenia takich konfliktów wprowadzano do ustawodawstwa przepisy umożliwiające mieszkańcom kontrolę władz samorządowych, a jednocześnie chroniące te organy przed działaniami osób, które z powodu swoich partykularnych interesów mogłyby destabilizować ich funkcjonowanie.
Prawo do uzyskiwania informacji o działalności organów władzy publicznej oraz osób pełniących funkcje publiczne gwarantuje art. 61 Konstytucji RP. W celu jego realizacji przyznano obywatelom prawo dostępu do dokumentów oraz wstępu na posiedzenia kolegialnych organów władzy publicznej pochodzących z powszechnych wyborów (np. sesje rady gminy), z możliwością rejestracji dźwięku lub obrazu. Prawo to doprecyzowuje art. 2 ustawy o dostępie do informacji publicznej, w myśl którego każdemu przysługuje prawo do informacji publicznej, a od osoby je wykonującej nie można żądać wykazania interesu prawnego lub faktycznego. Informacja publiczna może być udostępniania m.in. w Biuletynie Informacji Publicznej, na wniosek, w drodze wyłożenia lub ogłoszenia w miejscach ogólnie dostępnych.
Udział w sesji i dostęp do dokumentów
Zasadę jawności działalności organów gminy (rada gminy, wójt) potwierdza art. 11b ust. 1 ustawy o samorządzie gminnym. Ograniczenia jawności mogą wynikać wyłącznie z ustaw.
Mieszkańcy gminy mogą występować o udzielenie informacji, brać udział w sesjach rady gminy i posiedzeniach jej komisji. Przysługuje im również prawo dostępu do dokumentów wynikających z wykonywania zadań publicznych, w tym protokołów posiedzeń organów gminy i komisji rady gminy. Zasady dostępu do dokumentów i korzystania z nich określa statut gminy.
Statut gminy może przewidywać, że dokumenty z zakresu działania rady i jej komisji (protokoły, rejestr uchwał) udostępniane są np. w biurze obsługi rady w dniach pracy urzędu gminy w godzinach przyjmowania interesantów lub jedynie w określonym dniu w ściśle wskazanych godzinach (np. od 8 do 15 w ostatni czwartek miesiąca). Natomiast dokumenty z zakresu działania wójta oraz urzędu – w zależności od postanowień statutu – mogą być dostępne w biurze sekretarza gminy albo określonym referacie urzędu, w dniach i godzinach przyjmowania interesantów lub w ściśle określonym terminie, np. w środy od godziny 10 do 16.
Statuty przyznają mieszkańcom możliwość sporządzania notatek, odpisów i wyciągów oraz fotografowania i kopiowania tych dokumentów. Jednak zainteresowani mogą wykonywać te czynności wyłącznie w urzędzie gminy oraz z reguły w asyście pracownika urzędu. W niektórych urzędach prowadzony jest również specjalny rejestr, w którym odnotowuje się: komu, kiedy i w jakim zakresie dane zostały udostępnione.
Ponadto obowiązek udostępniania informacji o finansach gminy precyzują art. 61 ustawy o samorządzie gminnym oraz art. 11 ustawy o finansach publicznych. Obejmuje on m.in. obowiązek ogłaszania uchwały budżetowej i sprawozdania z jej wykonania oraz informowania mieszkańców gminy o założeniach projektu budżetu, kierunkach polityki społecznej i gospodarczej oraz wykorzystywaniu środków budżetowych, jawność debat budżetowych.
Statut każdej gminy określa również sposób prowadzenia sesji przez przewodniczącego, np. udzielania głosu radnym i osobom z publiczności oraz stosowania środków dyscyplinujących radnych i mieszkańców uczestniczących w sesji, np. wskazuje, w jakich okolicznościach można odebrać głos oraz usunąć z sali obrad osoby zakłócające swoim zachowaniem prowadzenie sesji.
Krytyka tak, pomówienia nie
Osoby niezadowolone z działalności rady gminy, wójta lub poszczególnych urzędników mogą swoje zastrzeżenia wyrażać w formie prawem przewidzianej, np. zgłaszając skargi lub wnioski w trybie przepisów k.p.a, doniesienia do prokuratury w razie zaistnienia przestępstwa (łapownictwa, płatnej protekcji) lub utrudniania im dostępu do informacji publicznej. Taka działalność jest wykonywaniem kontroli społecznej nad działalnością organów władzy samorządowej.
Jednak rozpowszechnianie nieprawdziwych informacji na temat radnych czy urzędników może narazić osoby rozpowszechniające takie informacje na odpowiedzialność karną za zniesławienie. W myśl art. 212 k.k., kto pomawia (w tym za pomocą środków masowego komunikowania) inną osobę, grupę osób, instytucję, osobę prawną lub jednostkę organizacyjną niemającą osobowości prawnej o takie postępowanie lub właściwości, które mogą poniżyć ją w opinii publicznej lub narazić na utratę zaufania potrzebnego dla danego stanowiska, zawodu lub rodzaju działalności, podlega grzywnie, karze ograniczenia albo pozbawienia wolności. Przestępstwa te ścigane są z oskarżenia prywatnego.
Jednak w celu zagwarantowania obywatelom swobodnego wyrażania swoich opinii na temat m.in. funkcjonariuszy publicznych, art. 213 k.k. przewiduje, że nie popełnia zniesławienia, kto publicznie podnosi lub rozgłasza prawdziwy zarzut służący obronie społecznie uzasadnionego interesu. Nie wyłącza to odpowiedzialności sprawcy za zniewagę ze względu na formę podniesienia lub rozgłoszenia zarzutu.
Ponadto w związku z wykonywaniem mandatu, radny zaliczany został do funkcjonariuszy publicznych (art. 25 ust. 1 ustawy o samorządzie gminnym i art. 115 par. 13 k.k.) i do ochrony jego działalności, w związku z wykonywaniem czynności służbowych, stosuje się 226 k.k. W myśl tego przepisu, kto znieważa funkcjonariusza publicznego albo osobę do pomocy mu przybraną, podczas lub w związku z pełnieniem obowiązków służbowych, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. Przepis ten stosuje się, jeżeli do zniewagi doszło w związku z wykonywaniem czynności służbowych. Natomiast gdy zniewaga takiej osoby jest następstwem osobistych zadrażnień, sprawca może odpowiadać na podstawie art. 216 k.k.
Natomiast zgodnie z art. 224 par. 1 k.k., karze pozbawienia wolności do lat 3 podlega każdy, kto przemocą lub groźbą bezprawną wywiera wpływ na czynności urzędowe organu administracji rządowej, innego organu państwowego lub samorządu terytorialnego. Ponadto tej samej karze podlega osoba, która stosuje przemoc lub groźbę bezprawną w celu zmuszenia funkcjonariusza publicznego albo osoby do pomocy mu przybranej do przedsięwzięcia lub zaniechania prawnej czynności służbowej.
Iwona Sawicka
PODSTAWA PRAWNA
• Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (t.j. Dz.U. z 2001 r. nr 142, poz. 1591 z późn. zm.).
• Ustawa z dnia 26 listopada 1998 r. o finansach publicznych (t.j. Dz.U. z 2003 r. nr 15, poz. 148 z późn. zm.).
• Ustawa z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej (Dz.U. nr 112, poz. 1198 z późn. zm.).