Podstawową cechą każdego stosunku pracy jest podporządkowanie pracownika, które w praktyce oznacza obowiązek wykonywania wydawanych przez pracodawcę poleceń. Oczywiście pracownik ma prawo do krytyki żądań pracodawcy, jednak nawet negatywna ocena wydanego polecenia nie zwalania go jeszcze z obowiązku jego wykonania. Co więcej, odmowa wykonania polecenia przełożonego może mieć dla pracownika niekorzystne konsekwencje, począwszy od kary porządkowej, aż do wypowiedzenia umowy o pracę bądź zwolnienia pracownika w trybie natychmiastowym włącznie. Nieposłuszny pracownik musi zatem liczyć się z możliwością zwolnienia oraz z niekoniecznie zadowalającą treścią świadectwa pracy.
Które polecenia są wiążące
Pracownik jest zobowiązany do wykonania tylko tych poleceń pracodawcy, które:
• dotyczą pracy;
• nie są sprzeczne z umową o pracę;
• nie są sprzeczne z przepisami prawa.
Jeżeli zatem polecenie pracodawcy spełnia wszystkie powyższe warunki, pracownik nie może odmówić jego wykonania, a czyniąc to naraża się na niekorzystne konsekwencje ze zwolnieniem dyscyplinarnym włącznie.
PRZYKŁAD: OBOWIĄZEK WYKONANIA POLECENIA
Pracodawca wydał Stefanowi S. polecenie pracy w godzinach nadliczbowych polegające na usunięciu awarii taśmociągu. Pracownik odmówił wykonania polecenia twierdząc, że w tym tygodniu w każdy dzień pracował już ponad normę i taka praca dezorganizuje mu życie rodzinne. Pracodawca wypowiedział Stefanowi S. umowę o pracę, podając jako przyczynę bezzasadną odmowę wykonania polecenia. Postępowanie pracodawcy było prawidłowe. Pracodawca może zobowiązać pracownika do pracy w godzinach nadliczbowych m.in. w razie konieczności ochrony mienia lub usunięcia awarii. Zdaniem Sądu Najwyższego praca w godzinach nadliczbowych jest wprawdzie wykonywana w warunkach określonego już zmęczenia pracownika, lecz nie uzasadnia to jednak odmowy pracownika wykonania polecenia pozostania poza godzinami pracy w celu usunięcia awarii (wyrok SN z 16 grudnia 1987 r., I PRN 68/87, OSNC 1989/10/164).
Polecenie sprzeczne z umową
Zawierając umowę o pracę, pracownik zobowiązuje się do wykonywania określonego rodzaju pracy na konkretnym stanowisku. Zazwyczaj otrzymuje on zakres obowiązków, dzięki któremu łatwiej jest rozstrzygnąć, czy wydane przez pracodawcę polecenie jest zgodne z rodzajem umówionej pracy i związane z jej wykonywaniem. Poleceniami związanymi z umówioną pracą nie są jednak tylko takie polecenia, które bezpośrednio odnoszą się do poszczególnych czynności wykonywanych przez pracownika, lecz również takie, które dotyczą ogólnych obowiązków pracowniczych, np. polecenia wynikające z obowiązku dbałości o dobro pracodawcy i ochrony jego mienia.
Trzeba zaznaczyć, że istnieją sytuacje, w których pracodawca może powierzyć pracownikowi inną niż umówiona pracę, a pracownik ma obowiązek zastosować się do takiego polecenia. Dotyczy to dwóch przypadków:
• czasowego powierzenie pracownikowi innej pracy w razie uzasadnionych potrzeb pracodawcy na czas nieprzekraczający trzech miesięcy - pod warunkiem że nowa praca jest zgodna z kwalifikacjami pracownika i nie prowadzi do obniżenia jego wynagrodzenia (art. 42 par. 4 k.p.).
• przestoju, w trakcie którego pracodawca może zobowiązać pracownika do świadczenia innej, odpowiedniej pracy (art. 81 par. 3 k.p.).
PRZYKŁAD: INNA PRACA TEŻ ZGODNIE Z KWALIFIKACJAMI
Pracodawca skierował Tomasza R., zatrudnionego w szpitalu na stanowisku laboranta, na okres dwóch miesięcy do wykonywania pracy na stanowisku salowego. Zawiadomił jednocześnie pracownika o zmniejszeniu jego wynagrodzenia do płacy odpowiadającej zarobkom salowego. Tomasz R. odmówił wykonania polecenie, twierdząc, że taka praca nie odpowiada jego kwalifikacjom. Pracodawca uznał, że odmowa wykonania polecenia stanowiła naruszenie obowiązków pracowniczych i rozwiązał z pracownikiem umowę o pracę bez wypowiedzenia. Postępowanie pracodawcy było bezprawne, a pracownik może wystąpić do sądu o przywrócenie do pracy. Zgodnie z treścią art. 42 par. 4 k.p. pracodawca może wydać pracownikowi polecenie wykonywania innej niż umówiona pracy, pod warunkiem że ta nowa praca jest zgodna z kwalifikacjami pracownika i nie prowadzi do obniżenia jego wynagrodzenia. Skoro pracodawca polecił pracownikowi wykonywanie pracy nieodpowiadającej jego kwalifikacjom oraz zmierzającej do obniżenia płacy, to jego polecenie narusza prawo, a pracownik może odmówić jego wykonania. Potwierdził to SN, stwierdzając, iż pracownik odmawiający wykonania sprzecznego z art. 42 par. 4 k.p. polecenia kierującego go do innej pracy nie uchybia obowiązkowi pracowniczemu i umowa o pracę nie może być z nim rozwiązana na podstawie art. 52 par.1 pkt 1 k.p. (wyrok SN z 18 listopada 1999 r., I PKN 370/99, OSNP 2001/7/225).
Gdy polecenie jest bezprawne
Pracownik nie ma obowiązku bezwzględnego, ślepego posłuszeństwa pracodawcy. Nie może zatem w sposób bezkrytyczny podchodzić do wydawanych przez pracodawcę poleceń, w szczególności wówczas gdy są one sprzeczne z prawem. W takich sytuacjach ma nie tylko prawo, lecz obowiązek odmowy wykonania bezprawnego polecenia. Okazuje się bowiem, że takie bezwzględne wykonywanie przez pracownika każdego z poleceń pracodawcy może uzasadniać jego zwolnienie z pracy. Na takim stanowisku stanął Sąd Najwyższy, stwierdzając, że bezkrytyczne wykonanie przez pracownika bezprawnych poleceń przełożonego może uzasadniać wypowiedzenie umowy o pracę (wyrok SN z 10 września 1997 r., I PKN 244/97, OSNP 1998/12/358).
PRZYKŁAD: POLECENIE SPRZECZNE Z PRAWEM
Pracodawca wydał Iwonie M., zatrudnionej na stanowisku księgowej, polecenie dokonania zmian w zaszeregowaniu niektórych pracowników, które skutkowało otrzymaniem przez nich bardzo wysokich podwyżek. Po przejęciu zakładu pracy nowy pracodawca zorientował się w sfałszowaniu dokumentów i wypowiedział Iwonie M. umowę o pracę. Pracownica wniosła odwołanie od wypowiedzenia umowy o pracę do sądu pracy, tłumacząc, że wykonywała jedynie polecenia poprzedniego pracodawcy. Odwołanie Iwony M. jest niezasadne. W związku z rodzajem zajmowanego stanowiska Iwona M. musiała zdawać sobie sprawę z bezprawności polecenia pracodawcy, a skoro tak, to miała ona obowiązek zwrócić na to uwagę swemu przełożonemu. Sąd Najwyższy podkreślił, że obowiązek taki wynika z powinności dbania o dobro zakładu pracy oraz sumiennego i starannego wykonywania pracy. Obowiązek wykonania poleceń sprzecznych z prawem, z czego pracownik zdaje sobie sprawę, powstaje dopiero po potwierdzeniu polecenia przez przełożonego (wyrok SN z 10 września 1997 r., I PKN 244/97, OSNP 1998/12/358).
Od pracownika wymaga się zatem, by weryfikował wydawane przez pracodawcę polecenia pod względem ich zgodności z prawem. Jeżeli pracownik uzna, że wydane polecenie jest bezprawne, powinien w sposób wyraźny odmówić jego wykonania. Dla potrzeb ewentualnej obrony przed sądem pracownik powinien zwrócić uwagę pracodawcy na bezprawność wydanego polecenia i ewentualnie wystąpić o wydanie mu polecenia na piśmie. W ten sposób uchroni się przed odpowiedzialnością zarówno za niespełnienie żądań pracodawcy, jak i za bezkrytyczne wykonywanie wydanych przez niego poleceń.
PRZYKŁAD: OCHRONA ZDROWIA PRACOWNIKA
Pracodawca wydał Marii K. polecenie pracy w porze nocnej. Kobieta odmówiła wykonania polecenia pracodawcy, twierdząc, że jest w trzecim miesiącu ciąży. Pracodawca potraktował odmowę wykonania polecenia jako naruszenie obowiązków pracowniczych i wypowiedział Marii K. umowę o pracę zawartą uprzednio na czas nieokreślony. W opisywanej sytuacji wypowiedzenie umowy o pracę było niezasadne, a Marii K. przysługuje możliwość żądania uznania wypowiedzenia za bezskuteczne bądź przywrócenia do pracy. Zgodnie z art. 178 par.1 k.p., pracownicy w ciąży nie wolno zatrudniać w porze nocnej. Skoro tak, to polecenie pracodawcy było bezprawne, a Maria K. miała prawo do odmowy jego wykonania. W takiej sytuacji niesubordynacja pracownika nie mogła uzasadniać rozwiązania umowy o pracę.
Gdy polecenie zagraża życiu
Jednym z obowiązków pracodawcy jest zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Naruszenie tego obowiązku może doprowadzić do uzasadnionej odmowy wykonywania przez pracowników poleceń dotyczących świadczenia pracy. W sytuacji bowiem, gdy warunki pracy nie odpowiadają przepisom bhp i stwarzają bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia lub życia pracownika bądź wykonywanie przez niego pracy grozi takim niebezpieczeństwem innym osobom, pracownik jest uprawniony do tego, by powstrzymać się od świadczenia pracy.
Jeżeli powstrzymanie się od wykonywania pracy nie usuwa stanu zagrożenia, pracownik może oddalić się z miejsca zagrożenia, przy czym musi on zawiadomić o tym swego przełożonego. W takiej sytuacji, pomimo przerwania wykonywania pracy, pracownik nie ponosi żadnych negatywnych konsekwencji i zachowuje prawo do wynagrodzenia. Prawo do odmowy świadczenia pracy w takich okolicznościach nie dotyczy pracownika, do którego obowiązków należy ratowanie ludzkiego życia lub mienia, np. pracowników ochrony osób i mienia, ratowników czy funkcjonariuszy straży pożarnej.
Niedyspozycja pracownika
Istnieją kategorie prac, których wykonywanie wymaga od pracownika szczególnej sprawności psychofizycznej. Rodzaje tych zajęć wymienia rozporządzenie ministra pracy i polityki socjalnej z 28 maja 1996 r. w sprawie rodzajów prac wymagających szczególnej sprawności psychofizycznej (Dz.U. nr 62, poz. 287), a wśród nich znalazły się m.in. praca kierowców autobusów, motorniczych tramwajów czy kontrolerów ruchu lotniczego.
W sytuacji gdy stan psychofizyczny takiego pracownika nie zapewnia bezpiecznego wykonywania pracy i stwarza zagrożenie dla innych osób, pracownik po uprzednim zawiadomieniu przełożonego może powstrzymać się od jej wykonywania. Ponieważ w takim przypadku przyczyna przerwania pracy ma już charakter subiektywny, pracownikowi nie należy się za czas niewykonywania pracy prawo do wynagrodzenia. Na swą niedyspozycję nie może się jednak powołać ten pracownik, do obowiązków którego należy ratowanie ludzkiego życia lub mienia.
DOMINIKA CICHOCKA
gp@infor.pl
Podstawa prawna
• Art. 42, 81, 94, 100, 178, 210 ustawy z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (t.j. Dz.U. 1998 r. nr 21 poz. 94 z późn. zm.).