Społeczni opiekunowie zabytków – cisi partnerzy systemu ochrony dziedzictwa

dr Anna Mazurek
Doktor nauk prawnych, MBA, wykładowczyni, mediatorka
rozwiń więcej
Kto może zostać społecznym opiekunem zabytków? / shutterstock

W ustawie istnieją od lat, ale często traktowani są jako margines. Tymczasem dziś, bardziej niż kiedykolwiek wcześniej, potrzebujemy ich obecności. Społeczni opiekunowie zabytków mogą być realnym wsparciem państwowego systemu ochrony dziedzictwa – jeśli tylko będą traktowani na poważnie.

Kim jest społeczny opiekun zabytków?

Społeczny opiekun zabytków to pełnoprawna instytucja przewidziana przez polskie prawo, wpisana w szerszy system ochrony dziedzictwa kulturowego. Może nim zostać osoba fizyczna, osoba prawna lub inna jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, która bierze odpowiedzialność za dziedzictwo wokół siebie. Społeczny opiekun nie jest „prywatnym aktywistą”, ale uczestnikiem systemu ochrony dziedzictwa, który pełni funkcję łącznika pomiędzy systemem administracyjnym a lokalną rzeczywistością. Zadaniem społecznego opiekuna nie jest „wyręczanie urzędu”, ale uzupełnianie systemu w tych miejscach, gdzie administracja nie dociera. I oczywiście społeczny opiekun działa pro publico bono, w swoim wolnym czasie, opiekując się konkretnym zabytkiem lub szerszym zasobem obiektów zabytkowych w swojej okolicy.

Po co komu opiekun społeczny, skoro mamy wojewódzkich konserwatorów zabytków?

Teoretycznie system konserwatorski w Polsce jest szczelny. Mamy przepisy, nadzór, decyzje administracyjne, wpisy do rejestrów. W praktyce – wiemy, jak wygląda sytuacja kadrowa w wielu wojewódzkich urzędach ochrony zabytków. Ile osób pracuje „w terenie”? Ilu specjalistów ma czas na realny monitoring sytuacji obiektów zabytkowych w małych miejscowościach, wioskach, na nieczynnych cmentarzach, w opuszczonych dworach? Społeczny opiekun może być tam, gdzie urzędnik raczej nie dotrze. Może zauważyć to, czego systemowa ochrona zabytków nie dostrzeże w porę.

Jak zostać społecznym opiekunem zabytków?

Procedura ustanowienia społecznego opiekuna zabytków została uregulowana w art. 103 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Kandydat – osoba fizyczna lub przedstawiciel organizacji pozarządowej – składa wniosek do właściwego miejscowo wojewódzkiego konserwatora zabytków, który dokonuje jego oceny pod względem merytorycznym oraz formalnym. W przypadku pozytywnej opinii, wojewódzki konserwator przekazuje kandydaturę do starosty właściwego dla miejsca zamieszkania lub siedziby kandydata. Kolejne kroki to wydanie przez starostę decyzji administracyjnej o ustanowieniu społecznego opiekuna zabytków oraz wydanie legitymacji społecznego opiekuna zabytków.

W przygotowaniu wniosku oraz sformułowaniu argumentacji mogą pomóc organizacje wspierające działania w obszarze ochrony dziedzictwa, w szczególności stowarzyszenie Komitet Ochrony Zabytków i Dóbr Kultury, które udostępnia wzory dokumentów, prowadzi doradztwo merytoryczne i prawne oraz wspiera kandydatów na każdym etapie procedury, a także prowadzi szkolenia on-line dla przyszłych i już działających społecznych opiekunów.

Co może (i czego nie może) społeczny opiekun zabytków?

Co prawda społeczny opiekun zabytków nie jest funkcjonariuszem publicznym, nie ma uprawnień władczych ani kontrolnych, jednak jego dokumentacja i pisma mogą stanowić podstawę działań konserwatorskich. Ma prawo do podejmowania działań chroniących zabytki – w granicach prawa i w porozumieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków oraz samorządem. Może dokumentować stan zabytku, zgłaszać zagrożenia, prowadzić edukację lokalną, organizować akcje społeczne, współtworzyć wpisy do gminnej ewidencji zabytków. To często pierwsza osoba, która dostrzega pęknięty nagrobek, wybite okno w dworze, nielegalnie upiększaną zabytkową kapliczkę czy graffiti na zabytkowym murze. I jest to zwykle pierwsza osoba, która może zareagować.

Dlaczego rola społecznych opiekunów zabytków jest tak ważna właśnie teraz?

Trzeba pamiętać, że dziedzictwo kulturowe nie czeka na decyzję. Wiele zabytkowych obiektów ginie nie z powodu złej woli, ale z powodu braku wiedzy, braku obecności, braku sprawczości na poziomie lokalnym. I właśnie tam społeczny opiekun zabytków może odegrać kluczową rolę. Niestety, dotychczas instytucja społecznych opiekunów zabytków nie była wystarczająco popularyzowana, w związku z tym niektóre powiaty do dziś nie mają ani jednego społecznego opiekuna na swoim terenie. W odpowiedzi na rosnącą potrzebę zwiększenia udziału społecznych opiekunów w realizacji faktycznych działań ochronnych w terenie, Stowarzyszenie Komitet Ochrony Zabytków i Dóbr Kultury, pod patronatem Wojewody Małopolskiego oraz Małopolskiego Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków, prowadzi z powodzeniem kampanię promującą zaangażowanie obywatelskie w społeczną opiekę nad dziedzictwem kulturowym.

oprac. Wioleta Matela-Marszałek
rozwiń więcej
Sektor publiczny
Zebranie wiejskie - ilu mieszkańców?
01 sie 2025

Zgodne z prawem są nawet konsultacje, w których wzięło udział tylko kilku mieszkańców sołectwa – o ile uchwała o konsultacjach obowiązująca na terenie gminy stanowi, że konsultacje są ważne bez względu na liczbę uczestniczących osób uprawnionych do udziału w zebraniu wiejskim.

Nierzetelność pracownika gminy a bezczynność w załatwieniu sprawy
01 sie 2025

Zwolniony przez gminę pracownik złośliwie doprowadza do bezczynności w załatwieniu sprawy? Fakt ten nie zwalnia gminy od odpowiedzialności za naruszenie terminów ustawowych, ale – po naprawieniu szkód spowodowanych przez pracownika – daje szansę na łagodniejszy wyrok sądu.

Społeczni opiekunowie zabytków – cisi partnerzy systemu ochrony dziedzictwa
01 sie 2025

W ustawie istnieją od lat, ale często traktowani są jako margines. Tymczasem dziś, bardziej niż kiedykolwiek wcześniej, potrzebujemy ich obecności. Społeczni opiekunowie zabytków mogą być realnym wsparciem państwowego systemu ochrony dziedzictwa – jeśli tylko będą traktowani na poważnie.

Naklejka o wadliwej segregacji - orzeczenia sądów
31 lip 2025

Naklejka informacyjna na pojemnikach na śmieci o wadliwej segregacji nie spełnia wymogów prawnych powiadomienia właściciela nieruchomości o naruszeniu zasad segregacji odpadów komunalnych. W najnowszych wyrokach sądy administracyjne jasno wskazują, że jest to tylko sygnał o stwierdzonych nieprawidłowościach.

Nowy minister rolnictwa zapowiada reformy: wsparcie dla aktywnych rolników, mniej biurokracji, silna pozycja Polski w UE
31 lip 2025

Minister Stefan Krajewski w pierwszym tygodniu urzędowania zapowiedział konkretne działania na rzecz polskiego rolnictwa. Stawia na wsparcie dla aktywnych rolników, deregulację przepisów, ochronę produkcyjnej funkcji wsi i silny głos Polski w unijnych negocjacjach handlowych. „Nowa siła rolnictwa” ma opierać się na współpracy resortu z instytucjami i rolnikami.

Postanowienia w postępowaniu administracyjnym. Co się zmieniło od 13 lipca 2025 r.?
31 lip 2025

13 lipca 2025 r. weszły w życie ważne zmiany w Kodeksie postępowania administracyjnego. Kiedy mają zastosowanie? Czy dotyczą również postępowań podatkowych? Odpowiadamy na najważniejsze pytania.

Zeszliśmy poniżej 20 tys. urodzeń dzieci miesięcznie. Ekspert wskazuje przyczynę niskiej dzietności
29 lip 2025

Ekspert ds. demografii Mateusz Łakomy w rozmowie z PAP zwrócił uwagę na stały trend spadku urodzeń. Przyczynę upatruje w trudnościach Polek i Polaków z wchodzeniem w związki.

Pies na plaży? Ratownicy MOPR ostrzegają
24 lip 2025

Ratownicy przypominają, że psy i inne zwierzęta nie mają wstępu na mazurskie plaże pilnowane przez MOPR.

Jak ustalać progi dochodowe uprawniające do świadczeń z ZFŚS?
24 lip 2025

Czy przepisy określają sposób ustalania progów dochodowych na potrzeby ustalania wysokości świadczeń socjalnych? Prezentujemy najważniejsze zasady na praktycznym przykładzie.

Doręczenia w postępowaniu administracyjnym. Co się zmieniło od 13 lipca 2025 r.?
22 lip 2025

Nowe przepisy dotyczące doręczeń wypełniają lukę, która istniała w dotychczasowej regulacji. Czy doręczanie pism przez organy będzie łatwiejsze?

pokaż więcej
Proszę czekać...