W ustawie istnieją od lat, ale często traktowani są jako margines. Tymczasem dziś, bardziej niż kiedykolwiek wcześniej, potrzebujemy ich obecności. Społeczni opiekunowie zabytków mogą być realnym wsparciem państwowego systemu ochrony dziedzictwa – jeśli tylko będą traktowani na poważnie.
- Kim jest społeczny opiekun zabytków?
- Po co komu opiekun społeczny, skoro mamy wojewódzkich konserwatorów zabytków?
- Jak zostać społecznym opiekunem zabytków?
- Co może (i czego nie może) społeczny opiekun zabytków?
- Dlaczego rola społecznych opiekunów zabytków jest tak ważna właśnie teraz?
Kim jest społeczny opiekun zabytków?
Społeczny opiekun zabytków to pełnoprawna instytucja przewidziana przez polskie prawo, wpisana w szerszy system ochrony dziedzictwa kulturowego. Może nim zostać osoba fizyczna, osoba prawna lub inna jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, która bierze odpowiedzialność za dziedzictwo wokół siebie. Społeczny opiekun nie jest „prywatnym aktywistą”, ale uczestnikiem systemu ochrony dziedzictwa, który pełni funkcję łącznika pomiędzy systemem administracyjnym a lokalną rzeczywistością. Zadaniem społecznego opiekuna nie jest „wyręczanie urzędu”, ale uzupełnianie systemu w tych miejscach, gdzie administracja nie dociera. I oczywiście społeczny opiekun działa pro publico bono, w swoim wolnym czasie, opiekując się konkretnym zabytkiem lub szerszym zasobem obiektów zabytkowych w swojej okolicy.
Po co komu opiekun społeczny, skoro mamy wojewódzkich konserwatorów zabytków?
Teoretycznie system konserwatorski w Polsce jest szczelny. Mamy przepisy, nadzór, decyzje administracyjne, wpisy do rejestrów. W praktyce – wiemy, jak wygląda sytuacja kadrowa w wielu wojewódzkich urzędach ochrony zabytków. Ile osób pracuje „w terenie”? Ilu specjalistów ma czas na realny monitoring sytuacji obiektów zabytkowych w małych miejscowościach, wioskach, na nieczynnych cmentarzach, w opuszczonych dworach? Społeczny opiekun może być tam, gdzie urzędnik raczej nie dotrze. Może zauważyć to, czego systemowa ochrona zabytków nie dostrzeże w porę.
Jak zostać społecznym opiekunem zabytków?
Procedura ustanowienia społecznego opiekuna zabytków została uregulowana w art. 103 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Kandydat – osoba fizyczna lub przedstawiciel organizacji pozarządowej – składa wniosek do właściwego miejscowo wojewódzkiego konserwatora zabytków, który dokonuje jego oceny pod względem merytorycznym oraz formalnym. W przypadku pozytywnej opinii, wojewódzki konserwator przekazuje kandydaturę do starosty właściwego dla miejsca zamieszkania lub siedziby kandydata. Kolejne kroki to wydanie przez starostę decyzji administracyjnej o ustanowieniu społecznego opiekuna zabytków oraz wydanie legitymacji społecznego opiekuna zabytków.
W przygotowaniu wniosku oraz sformułowaniu argumentacji mogą pomóc organizacje wspierające działania w obszarze ochrony dziedzictwa, w szczególności stowarzyszenie Komitet Ochrony Zabytków i Dóbr Kultury, które udostępnia wzory dokumentów, prowadzi doradztwo merytoryczne i prawne oraz wspiera kandydatów na każdym etapie procedury, a także prowadzi szkolenia on-line dla przyszłych i już działających społecznych opiekunów.
Co może (i czego nie może) społeczny opiekun zabytków?
Co prawda społeczny opiekun zabytków nie jest funkcjonariuszem publicznym, nie ma uprawnień władczych ani kontrolnych, jednak jego dokumentacja i pisma mogą stanowić podstawę działań konserwatorskich. Ma prawo do podejmowania działań chroniących zabytki – w granicach prawa i w porozumieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków oraz samorządem. Może dokumentować stan zabytku, zgłaszać zagrożenia, prowadzić edukację lokalną, organizować akcje społeczne, współtworzyć wpisy do gminnej ewidencji zabytków. To często pierwsza osoba, która dostrzega pęknięty nagrobek, wybite okno w dworze, nielegalnie upiększaną zabytkową kapliczkę czy graffiti na zabytkowym murze. I jest to zwykle pierwsza osoba, która może zareagować.
Dlaczego rola społecznych opiekunów zabytków jest tak ważna właśnie teraz?
Trzeba pamiętać, że dziedzictwo kulturowe nie czeka na decyzję. Wiele zabytkowych obiektów ginie nie z powodu złej woli, ale z powodu braku wiedzy, braku obecności, braku sprawczości na poziomie lokalnym. I właśnie tam społeczny opiekun zabytków może odegrać kluczową rolę. Niestety, dotychczas instytucja społecznych opiekunów zabytków nie była wystarczająco popularyzowana, w związku z tym niektóre powiaty do dziś nie mają ani jednego społecznego opiekuna na swoim terenie. W odpowiedzi na rosnącą potrzebę zwiększenia udziału społecznych opiekunów w realizacji faktycznych działań ochronnych w terenie, Stowarzyszenie Komitet Ochrony Zabytków i Dóbr Kultury, pod patronatem Wojewody Małopolskiego oraz Małopolskiego Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków, prowadzi z powodzeniem kampanię promującą zaangażowanie obywatelskie w społeczną opiekę nad dziedzictwem kulturowym.