Program Natura 2000 ma za zadanie zachowanie określonych typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków, które uważa się za cenne i zagrożone w skali całej Europy. Ochrona tych obszarów polega na tym by nie pogarszać obecnego stanu tych terenów.
Sieć obszarów Natura 2000 obejmuje :
• obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO),
• specjalne obszary ochrony siedlisk przyrodniczych i siedlisk dziko występujących roślin i zwierząt (SOO),
• obszary mające znaczenie dla wspólnoty.
Obszary Natura 2000 są wyznaczane na podstawie dwóch dyrektyw UE:
• Dyrektywy Siedliskowej 79/409/EWG z 21 kwietnia 1979 r.
• Dyrektywy Ptasiej 92/43/EWG z 21 maja 1992 r.
Najistotniejsze zapisy tych dyrektyw dotyczą wyznaczania, ustanawiania i funkcjonowania Europejskiej Sieci Ekologicznej.
Obszar Natura 2000 może obejmować część lub całość obszaru objętego różnymi formami ochrony przyrody określonymi ustawą o ochronie przyrody, albo obszar nie objęty żadną ochroną. Z tego powodu ustawa wprowadza nową formę ochrony przyrody – obszar Natura 2000. Takie rozwiązanie wynika z faktu, że na obszarze Natura 2000 ochronie będą podlegały siedliska przyrodnicze, siedliska gatunków zwierząt i roślin wymienionych w załącznikach do dyrektywy, a nie wszystkie składniki przyrody np.: w rezerwacie przyrody. Ponadto Dyrektywa Siedliskowa stanowi, że podejmowane zgodnie z nią działania będą uwzględniać wymogi gospodarcze, społeczne i kulturowe oraz cechy regionalne i lokalne.
Unia Europejska nakazuje ochronę cennych obszarów, ale każde państwo samo decyduje, jakie obszary obejmie Program i w jaki sposób będzie je chronić.
Listę proponowanych obszarów do sieci Natura 2000 Polska musiała przesłać Komisji Europejskiej do dnia akcesji, a więc do 30 kwietnia 2004 r.
Przedstawiona Komisji Europejskiej propozycja Polskiej Sieci Natura 2000 obejmuje jedną piątą obszaru Polski. Wyznaczono ponad 1000 obszarów, które zostały powołane na podstawie rządowej decyzji.
Minister Środowiska określił w postaci rozporządzeń (z 21 lipca 2004 r.; 16 maja 2005 r.; 27 października 2008 r. ):
• rodzaj siedlisk przyrodniczych,
• gatunki roślin i zwierząt, w tym o znaczeniu priorytetowym, wymagające ochrony w formie wyznaczenia obszaru Natura 2000,
• sposób wyboru liczby gatunków, siedlisk, sposobu ich ochrony oraz powierzchnię obszaru,
• plany ochrony dla obszaru Natura 2000 na 20 lat,
• tryb opracowania i zakres planu ochrony ( Rozporządzenia z 30 marca 2005 r.; 17 lutego 2010 r.; 30 marca 2010 r.)
Ministerstwo Środowiska nie tylko przygotowuje przepisy prawne, ale również koordynuje funkcjonowanie obszarów Natura 2000. Natomiast Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska ustanawia nadzór nad obszarem, ustanawia w drodze aktu prawa miejscowego w formie zarządzenia, plan zadań ochrony, kierując się koniecznością utrzymania i przywracania do właściwego stanu ochrony siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt, dla których ochrony wyznaczono obszar Natura 2000.
Plan zadań ochrony powinien zawierać:
• opis granic obszaru i mapę obszaru,
• identyfikację istniejących i potencjalnych zagrożeń dla zachowania właściwego stanu ochrony siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt i ich siedlisk będących przedmiotem ochrony,
• cele działań ochronnych,
• określenie zadań ochronnych ze wskazaniem podmiotów odpowiedzialnych za ich wykonanie,
• wskazanie do zmian w istniejących studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin, miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, planach zagospodarowania przestrzennego województw,
• wskazanie terminu sporządzenia planu.
Zakres działań ochronnych powinien obejmować m.in.
• ochronę czynną lub odtwarzanie siedlisk przyrodniczych lub siedlisk gatunków roślin i zwierząt, będących przedmiotem ochrony
• utrzymanie korytarzy ekologicznych łączących obszary Natura 2000
• rozmieszczenie obiektów i urządzeń służących celom ochrony
• stosunki wodne, w tym gospodarowanie wodami
• gospodarkę rolną, leśną i rybacką
• warunki zagospodarowania terenów oraz ich użytkowania, w tym w zależności od potrzeb wskazanie:
- terenów przeznaczonych pod zabudowę
- lokalizację infrastruktury technicznej i komunikacyjnej
- lokalizację infrastruktury turystycznej i edukacyjnej
Na obszarze Natura 2000 (poza parkami narodowymi i rezerwatami) nie podlega ograniczeniu działalność związana z utrzymaniem urządzeń i obiektów bezpieczeństwa przeciwpowodziowego oraz działalność gospodarcza rolna, leśna, łowiecka i rybacka, a także amatorski połów ryb, jeżeli nie oddziałuje znacząco negatywnie na cele ochrony obszaru Natura 2000.
Podejmowane na obszarach Natura 2000 przedsięwzięcia mogące znacząco oddziaływać na środowisko ( Rozporządzenie MŚ z 26 lipca 2002 r.) a nie związane z ich ochroną, wymagają przeprowadzenia odpowiedniej oceny oddziaływania na zasadach określonych w przepisach i uzyskania zezwolenia. Regionalny dyrektor ochrony środowiska może nakazać natychmiastowe wstrzymanie działań, które podjęte zostały bez odpowiednich decyzji i niezgodnie z ustaleniami planu zadań ochronnych przewidzianych dla danego terenu Natura 2000. Może też nakazać w odpowiednim terminie podjęcie niezbędnych czynności w celu przywrócenia poprzedniego stanu danego obszaru.
Polska uznała, że każdy teren Natura 2000 otrzyma osobny plan zadań ochronnych-rodzaj katalogu czynności i zadań preferowanych, dopuszczalnych i wykluczonych. Większość planów powstanie po 2013 roku. Przewidzianych jest 1000 planów (1000 obszarów zgłoszone zostało do Sieci w UE – Natura 2000. org.pl), do dziś opracowano tylko jeden plan.
Projekt planu ochrony dla Natura 2000 lub jego części wymaga zaopiniowania przez:
• dyrektora regionalnej dyrekcji Lasów Państwowych, jeśli obszar obejmuje teren zarządzany przez Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe,
• dyrektora urzędu morskiego jeśli obszar dotyczy terenu morskiego,
Ponadto sporządzający projekt planu ochrony umożliwi zainteresowanym osobom i podmiotom prowadzącym działalność w obrębie siedlisk przyrodniczych i siedlisk gatunków, dla których ochrony wyznaczono dany obszar, udział w pracach związanych ze sporządzaniem tego projektu.
Ustawa o ochronie przyrody nakazuje by ustanowienie planu ochrony było poprzedzone przeprowadzeniem postępowania z udziałem społeczeństwa na zasadach określonych w ustawie o udostępnieniu informacji o środowisku i jego ochronie, oraz udziale społeczeństwa w ochronie środowiska.
Na dwóch etapach powstawania Programu Natura 2000 powinno nastąpić jego przedstawienie i szerokie uzgodnienie. Pierwszy etap dawno już minął a dotyczył wyznaczenia listy terenów objętych Programem. Zgodnie z informacjami Ministerstwa Środowiska, sporządzony w 2004 roku ekspercki projekt takiej listy był poddany konsultacjom z zainteresowanymi stronami, w tym w szczególności z Lasami Państwowymi, organizacjami gospodarki wodnej i transportu, organizacjami pozarządowymi i społecznymi.
Czy jednak uspołecznienie decyzji (wyznaczenie obszarów) nie było pozorne? Wydaje się, że za mały był i obecnie jest udział administracji samorządowej a również samych mieszkańców. Większość społeczności lokalnej wie co najwyżej, że na ich terenach taki obszar został wyznaczony, ale nie znają jego zasięgu a co ważniejsze zasad ochrony. Tymczasem większość zadań ochronnych musi być zaakceptowana bo będzie realizowana przez mieszkańców.
Samorządy różnego szczebla muszą aktywnie włączyć się w tworzenie programów, aby tereny którymi dysponują nie stały się cenne przyrodniczo a zablokowane gospodarczo. Władze lokalne muszą też podjąć trud pośredniczenia w formie informacji, między opracowującymi programy a swoimi mieszkańcami. Jeśli nie będzie rzetelnej informacji programy będą pozornie uzgadniane, a mieszkańcy nie wyrażą poparcia dla takich działań.
Przed ostatecznym zaakceptowaniem programu przez wszystkie strony, należałoby dodatkowo wykonać:
• analizę wpływu programu na obowiązujące plany zagospodarowania przestrzennego oraz na studia uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego
• analizę skutków dla gospodarki
• analizę kosztów wdrażania programu oraz wskazania źródeł finansowania
• rzetelne uzgodnienia i konsultacje społeczne
• szeroką lokalną informację o danym obszarze z uwzględnieniem pomocy lokalnych mediów i ośrodków dydaktycznych
Program Natura 2000 ma być promocją polskiej przyrody w Unii Europejskiej, a jego powstanie na wzór krajów unijnych musi być konsultowane i uzgodnione ze wszystkimi zainteresowanymi stronami. Przy słabym włączeniu w jego tworzenie społeczności lokalnych - spowoduje tylko lawinę protestów.
dr Hanna Sztrantowicz
samorzad.infor.pl