Najpowszechniej stosowane na szczeblu UE instrumenty rynkowe to podatki, opłaty i systemy zbywalnych zezwoleń.
Systemy ilościowe, takie jak systemy zbywalnych zezwoleń, dają większą gwarancję osiągnięcia konkretnych celów politycznych, np. ograniczeń emisji, niż instrumenty oparte wyłącznie na cenach, jak np. podatki. Z kolei instrumenty oparte na cenach dają pewność w odniesieniu do kosztu lub ceny celu polityki i na ogół łatwiej się nimi posługiwać.
Instrumenty te różnią się pod względem sposobu generowania dochodów. Podatki – a w mniejszym stopniu również opłaty – są coraz częściej stosowane w celu wpływania na sposób postępowania, ale stanowią one również źródło dochodów. Systemy zbywalnych zezwoleń mogą generować dochody, jeśli zezwolenia są sprzedawane przez władze publiczne w drodze przetargu. Systemy, w ramach których zezwolenia są licytowane, mają więc charakter podobny do podatku (różnią się natomiast jeśli chodzi o przepisy i ich przestrzeganie). Z kolei opłaty są zazwyczaj pobierane z tytułu ściśle określonej usługi lub poniesionych kosztów, w związku z czym nie są na tyle elastyczne, by w ramach finansów publicznych mogły być wykorzystywane jako tego rodzaju źródło dochodów.
Ekologiczna reforma podatkowa, w ramach której obciążenia podatkowe zostałyby przesunięte z podatków wpływających negatywnie na poziom dobrobytu (np. opodatkowanie pracy) na podatki mające pozytywny wpływ na tenże (np. opodatkowanie działalności szkodliwej dla środowiska, takiej jak wykorzystywanie zasobów naturalnych lub emisja zanieczyszczeń), może być rozwiązaniem przynoszącym korzyści zarówno z punktu widzenia ochrony środowiska, jak i rynku pracy. Jednocześnie trwałe przesunięcie obciążeń podatkowych będzie wymagało stosunkowo stabilnych dochodów podatkowych, które są powiązane z aspektami ekologicznymi. Zdaniem Komisji to państwa członkowskie muszą w pierwszym rzędzie postarać się o zapewnienie w swoich systemach podatkowych równowagi między czynnikami zachęcającymi i zniechęcającymi.
W chwili obecnej kwestie energii mają priorytetowy charakter dla UE, stanowiąc wyzwanie zarówno z punktu widzenia ochrony środowiska, jak również bezpieczeństwa dostaw i konkurencyjności. Aby zwiększyć zrównoważenie, bezpieczeństwo i konkurencyjność europejskiego rynku energii Komisja wzywa do oszczędzania energii, mobilizacji zasobów celem rozpowszechnienia przyjaznych środowisku źródeł energii oraz do inwestycji w nowe technologie i innowacje. Polityka podatkowa Wspólnoty, a konkretnie dyrektywa w sprawie opodatkowania produktów energetycznych, będzie miała zasadnicze znaczenie w tym kontekście. Dyrektywa ta określa jednolite zasady opodatkowania zużycia energii i łączy cele w dziedzinie ochrony środowiska oraz w dziedzinie energii. Tradycyjnie opodatkowanie energii przyczynia się do osiągnięcia celów takich jak oszczędzanie energii, bezpieczeństwo dostaw oraz konkurencyjność.
Wszystkie paliwa powinny być w pierwszej kolejności jednolicie opodatkowane wg ich wartości energetycznej , tak by stworzyć skuteczną i jednolitą zachętę do oszczędzania energii bez stwarzania zakłóceń między produktami energetycznymi. Zróżnicowanie opodatkowania na korzyść bardziej przyjaznych środowisku, w tym zwłaszcza odnawialnych, źródeł energii miałoby bardziej automatyczny i bezpośredni charakter niż obecnie.
INNE MOŻLIWOŚCI STOSOWANIA INSTRUMENTÓW RYNKOWYCH W POLITYCE NA RZECZ OCHRONY ŚRODOWISKA
Ograniczenie wpływu wywieranego na środowisko przez transport
Transport przyczynia się w dużym stopniu do zanieczyszczenia powietrza oraz do emisji CO 2 , których poziom stale rośnie. Przykładowo, w roku 2004 transport drogowy stanowił źródło 22 % łącznych emisji CO 2 , a transport lotniczy i wodny około 3-4 % łącznych emisji gazów cieplarnianych. Szczególnie gwałtownie wzrósł poziom emisji w transporcie lotniczym. Na szczeblu UE stosowane są pewne instrumenty rynkowe służące ograniczeniu znacznego negatywnego wpływu na środowisko, wywieranego przez różne środki transportu. Natomiast na szczeblach krajowym i lokalnym stosuje się (i przygotowuje) wiele różnych rodzajów instrumentów rynkowych o różnym charakterze: - wprowadzenie podatków związanych z samochodami osobowymi, zarówno do rocznych podatków drogowych, jak i do opłat rejestracyjnych. Mogłoby to skłonić konsumentów do uwzględnienia zużycia paliwa i emisji CO 2 przy wyborze samochodu. - objęcie wspólnotowym systemem handlu prawami do emisji transportu powietrznego.
Zrównoważone zarządzenie zasobami wody
Wprowadzenie przez każde państwo członkowskie do roku 2010 polityki w zakresie ceny wody, która będzie zachęcała do oszczędzania wody. Oznacza to, że wszyscy użytkownicy ponoszą koszty (w tym koszty zewnętrzne związane ze środowiskiem i koszty zasobów). Niektóre państwa członkowskie nakładają już podatki lub opłaty z tytułu wykorzystywania wód podziemnych lub powierzchniowych albo za zużycie wody, co doprowadziło do zmniejszenia zużycia i przecieków oraz ograniczenia zanieczyszczeń.
Gospodarka odpadami
Z ekologicznego punktu widzenia składowanie odpadów jest najgorszym wariantem. Opodatkowanie unieszkodliwiania odpadów, w szczególności składowania, może stanowić skuteczny sposób skorygowania tego zakłócenia i działania na rzecz recyklingu odpadów oraz odzysku, jednak różnice w krajowych poziomach opodatkowania mogą prowadzić do powodowanego wyłącznie względami podatkowymi przemieszczania odpadów. Aby temu zapobiec należy ujednolicić przepisy podatkowe w tej materii we wszystkich krajach członkowskich.
Wpływ na środowisko różnych rodzajów opakowań lub różnych produktów należących do tej samej kategorii, np. baterii
Państwa członkowskie mogą – realizując zasadę „zanieczyszczający płaci” – zastosować środki krajowe dla osiągnięcia celów takich jak zmniejszenie ilości opakowań, zachęcenie do posługiwania się opakowaniami zwrotnymi lub bateriami zawierającymi mniej substancji szkodliwych albo zbieranie i recykling zużytych baterii.
Stosowanie instrumentów rynkowych celem ochrony różnorodności biologicznej
Stosowane są wszystkie trzy podstawowe rodzaje instrumentów rynkowych (podatki/opłaty, dotacje oraz zbywalne zezwolenia), głównie dla ochrony siedlisk przyrodniczych oraz ekosystemów, ale również dla ochrony poszczególnych gatunków. Opłaty oraz odpłatne zezwolenia, np. na polowania i połowy, mogą przyczynić się do ograniczenia wykorzystania zasobów naturalnych do poziomu zgodnego z zasadami zrównoważonego rozwoju. W niektórych przypadkach przyznawane może być wsparcie finansowe w formie „płatności z tytułu świadczeń na rzecz ekosystemu” celem wypłaty rekompensat właścicielom, którzy zachowują lasy lub tereny podmokłe służące jako filtr lub zbiornik wody lub będące siedliskiem dla owadów zapylających sąsiadujące tereny uprawne, tym samym rezygnując z dochodów mając na względzie wspólne dobro.
Zanieczyszczenie powietrza niszczy zdrowie ludzkie i środowisko. Dla uporania się z tym problemem wiele państw członkowskich stosuje instrumenty rynkowe, a zwłaszcza podatki i opłaty. Ostatnio wprowadzone zostały krajowe systemy handlu uprawnieniami do emisji, tak by złagodzić problemy powodowane przez typowe substancje zanieczyszczające.
Uzgodniona przez UE nowa strategia w zakresie energii i klimatu przyniesie w najbliższych 10-15 latach tak duże zmiany, że można mówić o nowej rewolucji przemysłowej.
Łukasz Trochimiuk
* Wyciąg z dokumentu opracowanego przez Komisję Europejską dnia 28 marca 2007 r., pt. "Zielona Księga instrumentów rynkowych na potrzeby polityki w zakresie ochrony środowiska dziedzinach pokrewnych"