Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 2003 r. wprowadziła nowe formy ochrony zabytków, uregulowała zasady udzielania dotacji na prace konserwatorskie przy zabytkach oraz procedury dotyczące wywozu zabytków poza granice naszego kraju. Nowością jest też możliwość wywłaszczenia zabytku.
Inwestorzy, czyli osoby fizyczne i jednostki organizacyjne zamierzające finansować roboty budowlane przy zabytku nieruchomym wpisanym do rejestru lub objętym ochroną konserwatorską na podstawie ustaleń miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego muszą pokrywać koszty badań archeologicznych, jeśli ich przeprowadzenie jest niezbędne dla ochrony zabytków. Powody do zmartwień mają również tzw. poszukiwacze skarbów. Poszukiwanie zabytków za pomocą urządzeń elektronicznych wymaga bowiem uzyskania pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków. Powinno to zapobiec niszczeniu zabytków archeologicznych.
Kiedy można wywłaszczyć
Poprzednio obowiązująca ustawa, podobnie zresztą jak obecna, przewidywała, że wtedy, gdy zabytek znajduje się w niewłaściwym stanie, wojewódzki konserwator zabytków może nakazać właścicielowi tego zabytku przeprowadzenie niezbędnych prac i robót. Jeśli właściciel nie realizuje nakazu, można przeprowadzić tzw. wykonanie zastępcze. Polega ono na tym, że Skarb Państwa wykłada pieniądze na zrealizowanie prac, a wierzytelność z tytułu zastępczego wykonania prac zabezpiecza hipoteką przymusową na nieruchomości. Nowością jest możliwość umorzenia w całości lub w części albo rozłożenia na raty wierzytelności Skarbu Państwa z tytułu wykonania zastępczego. Następuje to w drodze decyzji wydanej przez wojewodę w porozumieniu z generalnym konserwatorem zabytków. Umorzenie lub rozłożenie na raty wchodzi w grę tylko wtedy, gdy zostanie stwierdzona nieściągalność wierzytelności albo gdy jej ściągnięcie mogłoby spowodować znaczny uszczerbek dla sytuacji materialnej osoby lub jednostki, na rzecz której miało miejsce wykonanie zastępcze.
Ale na tym nie koniec. Poprzednio w przypadku wystąpienia zagrożenia dla zabytku można było dokonać tymczasowego zajęcia, a nawet przejęcia zabytku na rzecz państwa. Wiązało się to jednak z koniecznością zapłacenia odszkodowania. Obecnie ustawa również przewiduje możliwość ustanowienia czasowego zajęcia (zarówno zabytku ruchomego, jak i nieruchomego) oraz przejęcia za odszkodowaniem zabytku ruchomego na rzecz Skarbu Państwa. Nowością jest natomiast możliwość wywłaszczenia przez starostę zabytku nieruchomego na wniosek konserwatora zabytków na rzecz Skarbu Państwa lub gminy właściwej ze względu na miejsce położenia tego zabytku. Przepisy nie przewidują w tym przypadku konieczności wypłaty odszkodowania.
WARTO WIEDZIEĆ
W przypadku wystąpienia zagrożenia dla zabytku nieruchomego wpisanego do rejestru polegającego na możliwości jego zniszczenia lub uszkodzenia, jeśli nie jest możliwe usunięcie zagrożenia, zabytek może zostać wywłaszczony na rzecz Skarbu Państwa lub gminy bez konieczności zapłaty odszkodowania. Ustawodawca nie sprecyzował, co należy rozumieć przez niemożność usunięcia zagrożenia, a to daje szerokie pole manewru wojewódzkim konserwatorom zabytków.
Dbajmy o wiejskie kurhany
Osoby fizyczne, jednostki samorządu terytorialnego oraz inne jednostki organizacyjne mogą – jeśli są właścicielem lub posiadaczem zabytku wpisanego do rejestru albo posiadają taki zabytek w trwałym zarządzie – ubiegać się o udzielenie dotacji na dofinansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy tym zabytku. W ustawie szczegółowo wskazano, na jakie czynności i działania może przysługiwać dotacja. Znalazły się tam m.in. nakłady konieczne na zakup materiałów konserwatorskich i budowlanych niezbędnych do wykonania prac, a więc cegła, cement itp. Oznacza to, że jeśli w naszym posiadaniu znajduje się zabytek, a jego stan wskazuje na konieczność wykonania pilnego remontu, nie należy zwlekać ze złożeniem wniosku o dotację. Ustawodawca postanowił, że dotacji będą mogły udzielać również jednostki samorządu terytorialnego (gmina i powiat), w przypadku gdy istnieje potrzeba podjęcia prac konserwatorskich lub robót budowlanych przy zagrożonym zabytku. Być może zwiększy to zainteresowanie społeczności lokalnych losem i stanem zabytków znajdujących się w ich najbliższym otoczeniu.
Kwoty dotacji, o jakie można się ubiegać, są niemałe. Dotacja może sięgać nawet 100 proc. nakładów koniecznych na wykonanie prac i robót. Dotyczy to jednak tylko takich zabytków, które posiadają wyjątkową wartość historyczną, artystyczną lub naukową albo wymagają przeprowadzenia prac złożonych pod względem technologicznym. W pozostałych przypadkach dotacja może zostać udzielona do wysokości 50 proc. nakładów koniecznych na wykonanie prac konserwatorskich. Los polskich zabytków maluje się zatem optymistycznie. Należy tylko mieć nadzieję, że minister kultury – wydając rozporządzenie dotyczące trybu postępowania z wnioskami o udzielanie dotacji – nie ustanowi zbyt skomplikowanego labiryntu administracyjnego, jaki musiałaby pokonać osoba zainteresowana otrzymaniem dotacji, a tym samym nie zniechęci do ubiegania się o jej otrzymanie.
Przez granicę z Kossakiem pod pachą
Ustawodawca przewidział aż cztery formy pozwoleń na wywóz zabytków. Poza jednorazowym pozwoleniem na czasowy wywóz zabytku za granicę, dopuszczono w uzasadnionych przypadkach możliwość uzyskania wielokrotnego pozwolenia indywidualnego na czasowy wywóz za granicę. Pozwolenie to daje możliwość wielokrotnego wywozu zabytku w ciągu trzech lat. Pozwolenie to może okazać się wybawieniem dla osób i instytucji, które zamierzają wielokrotnie wywozić zbytek za granicę w celach użytkowych. Muzea i instytucje kultury zamierzające wywozić wielokrotnie za granicę swoje zbiory w celach wystawienniczych mogą uzyskać wielokrotne pozwolenie ogólne na wywóz zabytków za granicę. Zmianie, w porównaniu z porzednią ustawą, uległ też katalog przedmiotów i zabytków niewymagających pozwolenia na wywóz. Obecnie pozwolenie nie będzie potrzebne do wywozu m.in. materiałów bibliotecznych powstałych po 31 grudnia 1948 r., ale tylko wtedy, gdy nie ma wątpliwości co do czasu ich powstania.
Pamiętajmy, że warto mieć ze sobą pozwolenie. Jego brak przy przekraczaniu granicy skutkuje bowiem odpowiedzialnością karną, a w skrajnych przypadkach koniecznością spędzenia w więzieniu aż 5 lat.
Słowniczek
Zabytek – nieruchomość lub rzecz ruchoma, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową.
Anna Wojda
PODSTAWA PRAWNA
• Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. nr 162, poz. 1568).