Przewidziana została sytuację, kiedy brakuje małżonka i innych krewnych powołanych do dziedziczenia z ustawy, a spadkodawca nie pozostawił testamentu. W takim przypadku dziedziczy gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy. Dopiero wtedy, gdy nie uda się ustalić ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy w Polsce albo gdy ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy znajdowało się za granicą, spadek przypada Skarbowi Państwa jako spadkobiercy ustawowemu.
Zasady dziedziczenia
Spadkobierca nabywa spadek z chwilą śmierci spadkodawcy. Zanim spadek będzie dziedziczyła gmina, trzeba wziąć pod uwagę, że kodeks cywilny ustanawia trzy grupy spadkobierców ustawowych. Pierwszeństwo w dziedziczeniu mają dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek. Osoby te dziedziczą w częściach równych, jednak część przypadająca małżonkowi nie może być niższa niż 1/4 całości spadku. Gdyby zdarzyło się tak, że dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadł, przypada jego dzieciom w częściach równych, a gdy te nie żyją - dalszym zstępnym (np. wnukom).
Drugi krąg spadkobierców to małżonek spadkodawcy, rodzice i rodzeństwo. Osoby te mają szansę na dziedziczenie dopiero wtedy, gdy nie ma zstępnych. Sytuacja małżonka jest w tym przypadku zdecydowanie korzystniejsza, gdyż jego udział spadkowy wynosi połowę spadku. Natomiast udział przypadający każdemu z rodziców (jeśli dziedziczą w zbiegu z rodzeństwem spadkodawcy) wynosi 1/4 część tego, co przypada łącznie dla rodziców i rodzeństwa. Jeśli jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadł, przypada po połowie drugiemu z rodziców i rodzeństwu spadkodawcy. Będzie tak również wtedy, gdy małżeństwo rodziców spadkodawcy zostało rozwiązane przez rozwód. Pozostała część spadku przypada w częściach równych rodzeństwu.
Jeśli otwarcia spadku nie dożyło któreś z rodzeństwa spadkodawcy, ale pozostawiło zstępnych, a więc dzieci lub wnuki, to udział spadkowy, który by mu przypadł, przypada jego zstępnym.
Może zdarzyć się i tak, że do spadku powołani zostaną obok małżonka tylko rodzice albo tylko rodzeństwo. Wówczas dziedziczą oni w częściach równych to, co przypada łącznie dla rodziców i rodzeństwa. W tym przypadku małżonek dziedziczy również połowę spadku.
W praktyce zdarzają się sytuacje, kiedy zmarły nie pozostawia ani dzieci, ani małżonka. W takim przypadku cały spadek przypada jego rodzicom, rodzeństwu i zstępnym rodzeństwa (oczywiście w odpowiednich proporcjach).
Gmina zamiast wujków
Trybunał Konstytucyjny 4 września 2007 r. (sygn. akt P 19/07) uznał, że przepis powołujący do spadku gminę w sytuacji, gdy otwarcia spadku dożyło rodzeństwo rodziców spadkodawcy, jest zgodny z Konstytucją RP. Kodeks cywilny przewiduje bowiem możliwość dziedziczenia przez dzieci rodzeństwa, a więc siostrzeńców i bratanków. Natomiast zasada ta nie działa w drugą stronę. W konsekwencji, mimo że przykładowo żyją wujkowie i ciotki (ewentualnie stryjowie), majątek zmarłego przechodzi i tak na gminę. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, nie ma sformułowanych ścisłych i jednoznacznych norm pozwalających na określenie kręgu, kolejności powołania do spadku i wysokości udziałów spadkobierców ustawowych. Pozostawia w tym zakresie ustawodawcy swobodę. Trybunał podkreślił jednak, że powinien on respektować przede wszystkim zakaz ukrytego wywłaszczenia. Chociaż można założyć istnienie dyrektywy zaliczenia do kręgu spadkobierców ustawowych najbliższych krewnych i małżonka spadkodawcy, to jednocześnie na poziomie konstytucyjnym nie można wyznaczyć stopnia pokrewieństwa czy powinowactwa, uzasadniającego konieczne zaliczenie do tego kręgu. Konstytucja chroni prawa nabyte w drodze dziedziczenia, nie przesądzając jednak, kto w konkretnej sytuacji prawa te nabywa.
Ostatnie zamieszkanie
Przepisy wskazują, która gmina jest właściwa do dziedziczenia po spadkodawcy, gdy brakuje małżonków innych krewnych powołanych do dziedziczenia z ustawy lub nie ma testamentu Zgodnie z art. 935 par. 3 dziedziczy gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy. O wyborze tego kryterium zadecydowały przede wszystkim stosunki łączące mieszkańca jako członka lokalnej społeczności z daną gminę. Gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy przypada cały spadek. Dziedziczy więc ona również prawa do nieruchomości lub na nieruchomości położonej na obszarze innej gminy. Jeżeli spadkodawca miał ostatnie miejsce zamieszkania za granicą, ale nie sposób ustalić jego ostatniego miejsca zamieszkania w Polsce, spadek przypada Skarbowi Państwa jako spadkobiercy ustawowemu. Gmina lub Skarb Państwa jako spadkobiercy ustawowi (inaczej niż gdy są spadkobiercami testamentowymi) nie mogą spadku odrzucić, nie składają oświadczenia o przyjęciu spadku, a spadek uważa się za przyjęty z dobrodziejstwem inwentarza. Gmina lub Skarb Państwa jako spadkobiercy ustawowi nie mogą też być wyłączeni od dziedziczenia na podstawie testamentu negatywnego. Spadkodawca, który nie chce dopuścić do dziedziczenia po nim gminy swego ostatniego miejsca zamieszkania, może przykładowo w testamencie wyznaczyć spadkobiercą (testamentowym) inną gminę lub Skarb Państwa. Warto pamiętać, że testament negatywny, wyłączający od dziedziczenia ustawowego gminę ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, nie doprowadzi do zastąpienia dziedziczenia gminy dziedziczeniem Skarbu Państwa, lecz będzie nieważny.
Skład spadku
Spadek to ogół praw i obowiązków zmarłego, który przechodzi z chwilą śmierci na spadkobiercę. W skład spadku wchodzą prawa i obowiązki majątkowe, których podmiotem był zmarły w chwili śmierci. Do spadku wchodzą przede wszystkim własność rzeczy (albo udział we współwłasności), prawa i obowiązki wynikające z umów, których podmiotem był zmarły (na przykład roszczenie o wypłatę zaległego wynagrodzenia), roszczenie o zapłatę zaległych rat czy obowiązek umożliwienia małżonkowi i innym osobom bliskim spadkodawcy korzystania z mieszkania i urządzenia domowego przez trzy miesiące od dnia otwarcia spadku itp.
Z kolei do spadku nie należą w żadnym przypadku prawa i obowiązki zmarłego ściśle związane z jego osobą (na przykład prawo do renty, alimenty, służebności osobiste), a także te prawa, które z chwilą jego śmierci przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami (na przykład kwoty złożone na rachunku bankowym i objęte dyspozycją na wypadek śmierci). Do spadku nie zalicza się również praw i obowiązków wynikających ze stosunków karnoprawnych, administracyjnych czy na przykład związanych z postępowaniem podatkowym, dóbr osobistych, obowiązków majątkowych związanych ściśle z osobą zmarłego (będą to na przykład obowiązki wynikające z umowy o dzieło, której wykonanie zależy od osobistych przymiotów przyjmującego zlecenie).
TESTAMENT I DZIEDZICZENIE USTAWOWE
Zasadą jest dziedziczenie na podstawie testamentu. Dopiero wtedy, gdy spadkodawca nie pozostawił testamentu albo gdy osoby powołane do dziedziczenia nie chcą lub nie mogą - z różnych względów - być spadkobiercami, ma miejsce dziedziczenie ustawowe.
KOLEJNOŚĆ DZIEDZICZENIA
• małżonek,
• zstępni,
• rodzice,
• rodzeństwo,
• zstępni rodzeństwa,
• gmina,
• Skarb Państwa.
ŁUKASZ SOBIECH
lukasz.sobiech@infor.pl
PODSTAWA PRAWNA
• Ustawa z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93 z zm.).
• Ustawa z 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. nr 43, poz. 296 ze zm.).
• Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 4 września 2007 r. (sygn. akt P 19/07).