Zwalczanie zjawiska biedy jest dla Unii Europejskiej głównym priorytetem działań zarówno na poziomie globalnym, jak i poziomie każdego z krajów członkowskich, w tym i Polski. Tworzy się programy mające na celu maksymalne zmniejszenie liczby osób dotkniętych skrajnym ubóstwem oraz stymulacje przedsiębiorczości w rejonie.
Czym jest wykluczenie społeczne
Zjawisko wykluczenia społecznego ma różne oblicza. Osoby żyjące w ubóstwie w sposób ograniczony korzystają z podstawowych praw, takich jak zatrudnienie, służba zdrowia czy edukacja. Często uzależniły się od pomocy socjalnej państwa. Skrajnym przypadkiem są osoby trwale bezrobotne, niezdolne do podjęcia pracy i nawet niezainteresowane odejściem od życia na zasiłku socjalnym. Są też ludzie biedni, którzy ukrywają swoją sytuację. Oba podejścia mogą prowadzić do utrwalania się schematu życia i trwałego wykluczenia społecznego. W tym kontekście mówi się często o zaklętym kole niemocy, zjawisku dziedziczenia biedy przez kolejne pokolenia.
Istotne jest zapewnienie równych szans rozwojowych osobom z tzw. grup ryzyka. Niemożność kontynuowania nauki ogranicza dzieciom możliwość awansu zawodowego i wyrwania się z kręgu ubóstwa. Przyczyny tkwią nie tylko w trudnej sytuacji materialnej rodziny, ale także w uwarunkowaniach kulturowych. Przez lata nie doceniano edukacji, preferując zawodowe wykształcenie bardziej niż naukę na wyższych szczeblach edukacji.
Jak przeciwdziałać wykluczeniu społecznemu
Istnieją powołane odpowiednie instytucje (Ośrodki Pomocy Społecznej, Kluby Integracji Społecznej, Centra Integracji Społecznej) do pomocy osobom żyjącym w ubóstwie i mające na celu zmniejszenie zjawiska wykluczenia społecznego. Często jednak ograniczają się do zwalczania skutków ubóstwa, towarzyszącym jej patologiom, a nie niwelowaniu ich przyczyn. Tu miejsce do czynnego działania mają samorządy. W wielu miejscach w kraju inicjatywy inspirowane przez władze lokalne przynoszą pozytywne rezultaty. Przykładem jest miasto i gmina Debrzno w woj. pomorskim, gdzie na terenie o ogromnym bezrobociu, pogłębiającej się biedzie i frustracji mieszkańców powstało stowarzyszenie na rzecz rozwoju. Rada Miasta i Gminy Debrzno zorganizowała spotkanie z 70 przedstawicielami różnych instytucji i zawodów (rolnicy, dyrektorzy banków, nauczyciele, bezrobotni). Wspólnie zdefiniowano lokalne potrzeby i opracowano strategię działania. W celu realizacji planu wyjścia z trudnej sytuacji powołano do życia Stowarzyszenie na rzecz Rozwoju Miasta i Gminy Debrzno. Dzięki Stowarzyszeniu powstał Inkubator Przedsiębiorczości, który wspierał małe firmy poprzez pomoc w biznesplanie, udzielał porad prawnych, organizował szkolenia. Do tej pory zrealizowano wspólnie ok. 200 projektów (np. powstały firmy wytwarzające figurki zwierząt z witek brzozowych, gospodarstwa agroturystyczne)
Samorządy terytorialne mogą zlecać organizacjom pozarządowym realizacje zadań własnych dotyczących pomocy społecznej, a także wspierać ich inicjatywy związane z integracją społeczną osób wykluczonych. Dobrą praktyką jest zapraszanie organizacji pozarządowych do diagnozowania lokalnych problemów i współtworzenia strategii walki z ubóstwem w regionie.
Przykładem innowacyjnego programu pracy z osobami zagrożonymi wykluczeniem społecznym jest program aktywizacji społecznej poprzez wolontariat stosowany w Klubie Integracji Społecznej (dalej: KIS) działający przy Miejskim Zespole Profilaktyk i Terapii Uzależnień w Olsztynie. Społeczna praca uczestników ma na celu kształtowanie postaw, zachowań prospołecznych i proaktywnych, wzmacnianie poczucia własnej wartości, „sprawdzanie się” w roli osoby niosącej pomoc innym, nabywanie umiejętności zawodowych. Wolontariusze KIS-u brali już udział w akcjach wolontaryjnych na terenie Olsztyna, takich jak:
• zbiórka Banku Żywności,
• sprzątanie cmentarzy,
• kwestowanie na rzecz Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy.
Jednym z pomysłów na pomoc trwale zmarginalizowanym są spółdzielnie socjalne, których tworzenie jest wspierane z różnych źródeł. Spółdzielnia socjalna to forma prawna przedsiębiorstwa mająca umożliwić jej członkom, osobom wykluczonym społecznie i dotkniętym przez los (bezrobotni, niepełnosprawni, alkoholicy, narkomani, itp.) powrót do uregulowanego życia społecznego i rynku pracy. Spółdzielnia socjalna, jako rodzaj spółdzielni pracy, opiera się na zasadzie osobistego świadczenia pracy przez jej członków. Ideą spółdzielni socjalnej jest zapewnienie każdemu członkowi spółdzielni miejsca pracy.
Przykładem efektywnej współpracy w tworzeniu spółdzielni jest Biłgorajskie Przedsiębiorstwo Społeczne Sp. z o.o. Powstało w wyniku działań lokalnych partnerów oraz uczestnictwa w Programie Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL dla Polski 2004-2006 współfinansowanego z Europejskiego Funduszu Społecznego. Przedsiębiorstwo świadczy usługi w zakresie sprzątania i mycia samochodów, zatrudniając m.in. osoby bezrobotne. Od początku działania istotnym elementem wsparcia była współpraca z jednostkami administracji publicznej.
Doświadczenia wielu krajów europejskich wskazują na skuteczność współpracy międzysektorowej w ograniczeniu zjawisk wykluczenia społecznego. Irlandia oparła rozwój gospodarczy na współpracy samorządu z trzecim sektorem w walce z ubóstwem. Organizacje pozarządowe, pomagające na co dzień potrzebującym, potrafią lepiej zdiagnozować potrzeby i opracować ścieżki pomocy osobom wykluczonym. Stosując bardziej elastyczne formy pracy z potrzebującymi, wypracowują często innowacyjne rozwiązania, służące reintegracji społecznej i trwałej poprawie sytuacji. Nieograniczeni kompetencjami stanowiska pracy mogą w sposób bardziej kompleksowy działać na rzecz rozwiązania lokalnych problemów, włączając do działań także beneficjentów jako uczestników i kreatorów zmian.
EFS w walce z wykluczeniem społecznym
Działania na rzecz ograniczeniu biedy i ubóstwa wspierane są także ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS). W ramach funduszy unijnych przeznaczonych na rozwój obszarów wiejskich przyznawana jest też pomoc Lokalnym Grupom Działania na realizację lokalnych strategii rozwoju (środki pochodzą z 4 osi priorytetowej „Lider” Programu Rozwój Obszarów Wiejskich).
Środki na zwalczanie wykluczenia społecznego zawarte są głównie w Programie Operacyjnym Kapitał Ludzki. Oczywiście, aby stworzyć warunki godnego życia, należy zapewnić łatwy dostęp do transportu drogowego i kolejowego czy nowoczesnej technologii. Takie warunki stymulują przedsiębiorczość, co przekłada się na wzrost zatrudnienia w regionie. Istnieją możliwości wsparcia z Priorytetu VI i VII.
Priorytet VI dotyczy projektów na rzecz poprawy dostępu do zatrudnienia oraz wspierania aktywności zawodowej w regionie (w ramach tego finansowane są różne szkolenia podnoszące kwalifikacje zawodowe osób bezrobotnych, realizowane m.in. przez Urzędy Pracy)
W ramach Priorytetu VII finansowane jest m.in. upowszechnianie aktywnej integracji (realizowane przez OPS i Centra Pomocy Rodzinie), tworzenie i wspieranie spółdzielni socjalnych oraz inicjatywy lokalne na rzecz aktywnej integracji.
DANE GŁÓWNEGO URZĘDU STATYSTYCZNEGO DOTYCZĄCE UBÓSTWA W POLSCE:
• 4,5 mln Polaków żyje poniżej minimum egzystencjalnego (w 2007 r. to 386 zł),
• województwa wschodnie (lubelskie, podkarpackie, podlaskie, warmińsko-mazurskie oraz województwo świętokrzyskie) - ok. 20% mieszkańców żyje poniżej minimum egzystencji,
• zjawisko ubóstwa skrajnego w 2007 r. dotyczyło 4% mieszkańców miast i aż 11% mieszkańców wsi.
Katarzyna Lipka-Szostak