Regionalne izby obrachunkowe (RIO), jako stosunkowo młode organy w ustroju polskiej administracji, posiadają specyficzną pozycję i zadania. Oprócz sprawowania kontroli i nadzoru prowadzą działalność informacyjną i doradczą (opiniodawczą), pomagając w ten sposób samorządom. Można zatem stwierdzić, że są one sprzymierzeńcami samorządu, a wypełniając swoje zadania, podnoszą sprawność jego działania.
Izby, będące państwowymi jednostkami budżetowymi, w systemie administracji są usytuowane między administracją rządową a samorządem terytorialnym. Ich zadaniem jest badanie aktów i rozstrzygnięć podejmowanych w kwestiach finansowych przez organy samorządu w celu ochrony interesów wspólnot lokalnych przed działaniami niezgodnymi z prawem.
Zakres przedmiotowy i podmiotowy nadzoru
Kryterium nadzoru nad samorządem jest legalność, a ingerencja nadzorcza jest możliwa tylko w przypadku naruszenia prawa i z poszanowaniem zasady samodzielności samorządu. Regionalne izby obrachunkowe nadzorują uchwały i zarządzenia podejmowane przez organy jednostek samorządu terytorialnego, związki i stowarzyszenia komunalne oraz samorządowe osoby prawne. Nadzór dotyczy:
• budżetu oraz procedury jego zmian,
• zaciągania zobowiązań wpływających na wysokość długu publicznego jednostki samorządu terytorialnego oraz udzielania pożyczek,
• zasad i zakresu przyznawania dotacji z budżetu samorządu,
• podatków i opłat lokalnych - jest to jedna z kategorii, w której najczęściej popełniane są błędy przez samorządy (Tabela. Uchwały i zarządzenia samorządów i ich związków zbadane przez RIO w 2007 r. - dane niepełne),
• absolutorium udzielanego organowi wykonawczemu przez radę z tytułu wykonania budżetu.
Zakres nadzoru obecnie obejmuje całość finansów komunalnych, a nie, jak w pierwszych latach działalności Izb, tylko sprawy budżetowe.
Formy działania i środki nadzoru
Izby dysponują podobnymi instrumentami nadzorczymi jak wojewoda. Ponieważ nadzór jest instytucją idącą dalej niż kontrola, wydanie rozstrzygnięcia nadzorczego poprzedzają działania kontrolne podejmowane przez inspektorów RIO. Mają oni prawo wstępu na teren jednostki kontrolowanej, żądania informacji i wglądu w dokumentację. Jeśli w wyniku kontroli stwierdza się, że organ jednostki samorządu terytorialnego dopuścił się naruszenia prawa, w dokumentacji pokontrolnej wskazuje się nieprawidłowości i wzywa do usunięcia naruszenia prawa w ustalonym przez RIO terminie. Rozstrzygnięcie to zawiesza bieg 30-dniowego terminu, jaki RIO ma na stwierdzenie nieważności uchwały.
Po upływie terminu na usunięcie naruszenia, izba wydaje orzeczenie o nieważności uchwały lub zarządzenia. W przypadku nieistotnego naruszenia prawa izba ogranicza się do wskazania, że uchwałę bądź zarządzenie wydano z naruszeniem prawa. Izba jest związana 30-dniowym terminem do podjęcia rozstrzygnięcia. Po jego upływie nie ma możliwości zaskarżenia wadliwej uchwały do sądu administracyjnego (tak jak może zrobić to wojewoda). Od uchwał składów orzekających służy samorządom odwołanie do kolegium izby w terminie 14 dni od dnia doręczenia uchwały.
Działalność opiniodawcza i doradcza
Działalność opiniodawcza dotyczy sytuacji, gdy prawo wymaga zaopiniowania rozstrzygnięcia podejmowanego przez organ samorządu dla jego ważności. Typowym przykładem jest uchwała organu stanowiącego samorządu w sprawie absolutorium z wykonania budżetu, której podjęcie obowiązkowo poprzedza uzyskanie opinii RIO (oraz opinii komisji rewizyjnej). Brak opinii RIO w sprawie absolutorium może stanowić nawet rażące naruszenie prawa.
Działania opiniodawcze mają charakter prewencyjny, ponieważ wadliwe akty mogą zostać wychwycone przed ich wejściem w życie.
W zakresie objętym nadzorem izby prowadzą działalność informacyjną (np. wydawanie publikacji i biuletynów), doradczą i szkoleniową. Jej celem jest podnoszenie kwalifikacji osób pracujących w samorządach, co pozytywnie wpływa na sprawność administracji i lepsze zaspokajanie potrzeb mieszkańców.
Budżety pod szczególną kontrolą
Aktami szczególnie kontrolowanymi przez RIO są budżety samorządowe. Procedura budżetowa rozpoczyna się przed rozpoczęciem roku budżetowego. Projekt wraz z informacją o stanie mienia komunalnego organ wykonawczy przedstawia izbie obrachunkowej do 15 listopada. Swoją opinię RIO przesyła organowi stanowiącemu (radzie) samorządu.
Szczególne uprawnienia posiada RIO w przypadku nieuchwalenia przez samorząd budżetu do 31 marca roku budżetowego. Po jego upływie organ stanowiący samorządu traci kompetencje do podjęcia uchwały budżetowej (wyrok NSA z 4 listopada 1993 r., sygn. akt SA/Gd 1373/93, ONSA 1994/4/154), a budżet w zakresie zadań własnych samorządu i ustawowych zadań zleconych ustala RIO. Korzysta w tym celu z projektu budżetu przygotowanego przez organ wykonawczy jednostki samorządu. Izba obrachunkowa ustala budżet dla jednostki do 30 kwietnia roku budżetowego.
Podobne działania RIO podejmuje w przypadku stwierdzenia nieważności uchwały budżetowej - kolegium izby ustala wtedy całość lub część budżetu. Niepodjęcie uchwały i upływ terminu to dwie przesłanki, które muszą wystąpić łącznie, aby izba ustaliła budżet - zabezpiecza to przed sytuacją, w której powstałyby dwa budżety - samorządowy i przygotowany przez RIO. Ponadto w trakcie postępowania wyjaśniającego, gdy rozpatrywana jest sprawa budżetu, powinien być obecny przedstawiciel podmiotu, którego sprawa jest badana.
ORGANIZACJA RIO
Organem izby jest kolegium, składające się z prezesa i członków kolegium (od 9 do 27 osób). Strukturę tworzy również:
• komisja orzekająca w sprawach o naruszenie dyscypliny finansów publicznych,
• składy orzekające, złożone z 3 członków kolegium - wydają one opinie w sprawach objętych zakresem działania izby, a niezastrzeżonych do wyłącznej kompetencji kolegium (np. opinie dotyczące projektów budżetów, finansowania deficytu, możliwości spłat pożyczek i kredytów).
W 16 izbach (po jednej w każdym województwie plus od 1 do 4 zespołów zamiejscowych) działają po 2 wydziały: kontroli gospodarki finansowej oraz informacji, analiz i szkoleń.
Z orzecznictwa
Brak opinii regionalnej izby obrachunkowej w sprawie absolutorium dla zarządu gminy stanowi istotne naruszenie prawa wówczas, jeżeli zostałoby wykazane, że gdyby rada gminy w chwili podejmowania uchwały posiadała opinię regionalnej izby obrachunkowej w sprawie absolutorium, to najprawdopodobniej podjęłaby uchwałę innej treści.
Wyrok NSA z 10 października 1996 r., sygn. akt I SA/Kr 887-96
dr Wojciech Wytrążek
Podstawy prawne:
• Ustawa z 7 października 1992 r. o regionalnych izbach obrachunkowych (j.t Dz.U. z 2001 r. nr 55, poz. 577; ost.zm. Dz.U. z 2005 r. nr 249, poz. 2104)
• Ustawa z 30 czerwca 2005 r. o finansach publicznych (Dz.U. nr 249, poz. 2104; ost.zm. Dz.U. z 2008 r. nr 216, poz. 1370)