Według danych Ministerstwa Finansów (dalej: MF) od początku członkostwa Polski w Unii Europejskiej (dalej: UE) do końca czerwca 2008 r. zgłoszonych zostało do Komisji Europejskiej (dalej: KE) ponad 600 nieprawidłowości, z czego najwięcej w Zintegrowanym Programie Operacyjnym Rozwoju Regionalnego (41%). W szczególności dotyczyły one uchybień w zamówieniach publicznych, część wiązała się z fałszowaniem dokumentów oraz próbami rozliczania wydatków niekwalifikowanych. Najskuteczniejszą metodą wykrywania nieprawidłowości okazały się kontrole na miejscu, wstępne czynności sprawdzające oraz kontrola dokumentów projektowych.
Typy nieprawidłowości
W perspektywie finansowej 2007–2013 wszystkie instytucje zaangażowane we wdrażanie środków unijnych zobowiązane są do przeprowadzania kontroli, wykrywania i raportowania pojawiających się nieprawidłowości oraz ich korygowania.
Największe ryzyko nieprawidłowości dotyczy uchybień w stosowaniu:
• prawa zamówień publicznych,
• finansowania podatku od towarów i usług (VAT) oraz
• pomocy publicznej (patrz: wykres).
Jak wykryć nieprawidłowości
Źródła informacji o nieprawidłowościach można podzielić na 2 grupy:
1) działania wewnętrzne (weryfikacja wniosku o dofinansowanie, kontrola procedur zawierania umów, weryfikacja wniosku o płatność, kontrola na miejscu, kontrola systemowa),
2) informacja z zewnątrz (donos, informacja prasowa, wyniki kontroli innej instytucji, „wyrok sądowy”, zgłoszenie faktu w ramach współpracy organów).
W przypadku podejrzenia o wystąpieniu nieprawidłowości następuje weryfikacja, polegająca na sporządzeniu wstępnego ustalenia administracyjnego. Kolejny krok to kwalifikacja danego przypadku, czyli ustalenie, czy podlega on niezwłocznemu zgłoszeniu do instytucji nadzorującej. Informowanie o działaniach odbywa się na podstawie raportów: bieżących i kwartalnych oraz zestawienia kwartalnego.
Instytucje wdrażające zobowiązane są informować o działaniach podjętych w celu usunięcia stwierdzonych nieprawidłowości oraz o sposobie ich rozliczenia i usunięcia (czy „dany wydatek zostanie rozliczony na poziomie wniosku o płatność”, czy „dany wydatek zostanie odzyskany od beneficjenta”).
Obowiązki instytucji (Wdrażających i Pośredniczących) w zakresie raportowania to m.in.: gromadzenie danych niezbędnych dla celów finansowych, monitorowanie, audyt, przetwarzanie i przekazywanie informacji zgodnie z ustawą z 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych.
Wytyczne unijne i krajowe
Komisja Europejska opracowała w 2007 r. „Wytyczne do określania korekt finansowych nakładanych na wydatki ponoszone z funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności w przypadku naruszenia przepisów prawa zamówień publicznych” (dalej: Wytyczne KE). Dokument ten adresowany jest do służb KE przeprowadzających kontrole w państwach członkowskich i określa procentowe wielkości korekt finansowych w odniesieniu do konkretnych rodzajów naruszeń prawa zamówień publicznych (wysokie poziomy korekt) oraz zawiera zalecenia stosowania określonych w nim korekt lub stworzenie analogicznych krajowych systemów nakładania korekt finansowych.
Dla ułatwienia stosowania wytycznych KE Ministerstwo Rozwoju Regionalnego (dalej: MRR) opracowało dokument pt.: „Wymierzanie korekt finansowych za naruszenia prawa zamówień publicznych związane z realizacją projektów współfinansowanych ze środków funduszy UE” (tzw. taryfikator). Kontrowersje wzbudza fakt, że dokument ten, jako instrukcja naliczania wysokości kar, nie jest umocowany prawnie, tj. ani w formie rozporządzenia, ani w formie ustawy. Co prawda MRR informuje, że jest to wyłącznie dokument pomocniczy, wydany w celu ustalania zasad wymierzania korekt finansowych, a jego podstawą prawną jest Rozporządzenie Komisji (WE) nr 448/2001 w sprawie procedury dokonywania korekt finansowych pomocy udzielanej w ramach funduszy strukturalnych.
Taryfikator określa m.in.:
• liberalne podejście – zaproponowane wielkości korekt finansowych odpowiadają najniższym poziomom korekt zawartym w Wytycznych KE,
• katalog naruszeń jest szerszy oraz dostosowany do specyfiki krajowego systemu udzielania zamówień publicznych,
• w przypadku wykrycia 2 lub większej liczby naruszeń zasad zamówień publicznych należy zastosować korektę o najwyższej wartości procentowej.
Przy ustalaniu korekt finansowych brane są pod uwagę rodzaj lub stopień naruszenia oraz skutki finansowe dla wydatków ze środków funduszy UE. Wysokość korekty powinna odpowiadać wysokości ustalonej szkody. Metody ustalenia wysokości korekty przyjęte w taryfikatorze to dyferencyjna i wskaźnikowa.
1) Metoda dyferencyjna – w celu ustalenia istnienia i wielkości szkody należy obliczyć różnicę pomiędzy wysokością rzeczywistych wydatków ze środków funduszy UE po wystąpieniu naruszenia a hipotetyczną kwotą wydatków. W sytuacji gdyby do naruszenia nie doszło, wysokość korekty oblicza się w oparciu o zasadę konkretyzacji wysokości korekt, tj.: na podstawie analizy dokumentacji postępowania, zwłaszcza złożonych ofert.
2) Metoda wskaźnikowa – stosowana, gdy obliczenie konkretnego rozmiaru szkody jest trudne lub niemożliwe, np.: trudność w ocenie wpływu na wysoką cenę wybranej oferty w przypadku mniejszego zainteresowania zamówieniem spowodowanego brakiem publikacji ogłoszenia w Dzienniku Urzędowym UE.
Wysokość korekty (patrz: ramka) oblicza się według następującego wzoru:
Wkw. × Wś × W%
gdzie:
Wkw. – wysokość faktycznych wydatków kwalifikowalnych dla danego zamówienia,
Wś. – procentowa wysokość współfinansowania ze środków funduszy UE (obliczona jako rzeczywisty, a nieplanowany rozmiar środków wydatkowanych na sfinansowanie danego zamówienia),
W% – wskaźnik procentowy nałożonej korekty w wysokości przyjętej w taryfikatorze.
Przedszkola za pieniądze z Unii Europejskiej>>
Zwrot środków z UE
Procedurą odzyskiwania kwot nieprawidłowo wydatkowanych zajmuje się Instytucja Zarządzająca (dalej: IZ, na podstawie art. 26 ust.1 pkt 15 ustawy z 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju, dalej: uzppr) w przypadku:
• wykorzystania środków niezgodnie z przeznaczeniem,
• naruszenia procedur obowiązujących przy realizacji projektu,
• pobrania środków nienależnych lub w nadmiernej wysokości.
Instytucja Zarządzająca wydaje decyzję określającą kwotę przypadającą do zwrotu oraz termin, od którego nalicza się odsetki (od dnia przekazania środków na rachunek bankowy beneficjenta) – art. 211 ust. 4 ustawy z 30 czerwca 2005 r. o finansach publicznych (dalej: uofp).
Odzyskiwanie środków może odbywać się w następujących formach:
1) zwrot przez beneficjenta,
2) potrącenie z kwoty kolejnej refundacji wraz z odsetkami,
3) zaspokojenie z określonych zabezpieczeń umownych,
4) inne środki prawne, np. postępowanie egzekucyjne,
ponadto:
5) Instytucja Wdrażająca może wstrzymać dofinansowanie do czasu wyjaśnienia zastrzeżeń co do prawidłowości jego wykorzystania,
6) w przypadku zagrożenia realizacji projektu zgodnie z umową o dofinansowanie IW może wstrzymać wypłatę dofinansowania do dnia ustanowienia przez beneficjenta dodatkowego zabezpieczenia prawidłowej realizacji projektu.
Wkład własny przy aplikowaniu o środki z UE>>
Konsekwencje naruszeń
Na podstawie podpisanej umowy o dofinansowanie mogą występować następujące sankcje:
1. Zwrot środków wraz z odsetkami.
2. Rozwiązanie umowy o dofinansowanie, np. beneficjent nie realizuje projektu na warunkach określonych w umowie, opóźnia jego realizację, dokonał znacznej modyfikacji projektu, nie stosuje się do zaleceń lub rekomendacji instytucji kontrolujących. (W przypadku rozwiązania umowy o dofinansowanie istnieje obowiązek zwrotu wypłaconego dofinansowania w terminie 30 dni od dnia rozwiązania umowy wraz z odsetkami w wysokości określonej jak dla zaległości podatkowych).
3. Wykluczenie prawa otrzymania dofinansowania – wykorzystanie środków niezgodnie z przeznaczeniem, powodujące niezrealizowanie pełnego zakresu rzeczowego projektu.
4. Pozbawienie lub ograniczenie wolności, grzywna – z tytułu popełnienia przestępstwa określonego w ustawie z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (np. art. 270, art. 286).
5. Grzywna – z tytułu popełnienia przestępstwa/wykroczenia karno skarbowego.
6. Zakaz pełnienia funkcji związanych z dysponowaniem środkami publicznymi, kara pieniężna, nagana, upomnienie – kary za naruszenie dyscypliny finansów publicznych.
PRZYKŁADOWE WYSOKOŚCI KOREKT FINANSOWYCH
W taryfikatorze określony został przedział procentowy korekt dotyczący konkretnych nieprawidłowości.
1. W% – 100%
• bezprawne udzielenie zamówienia w trybie negocjacji bez ogłoszenia lub w trybie z wolnej ręki;
• udzielenie zamówień dodatkowych lub uzupełniających o wartości przekraczającej 50% wartości zamówienia realizowanego w odniesieniu do usług lub robót budowlanych.
2. W% – 10% (prowadzenie negocjacji dotyczących treści oferty, np. dokonywanie w toku badania i oceny ofert zmian w treści oferty w drodze negocjacji między zamawiającym a wykonawcą, z wyłączeniem wyjaśnień dotyczących treści złożonych ofert oraz poprawiania w tekście oferty oczywistych omyłek pisarskich i omyłek rachunkowych w obliczeniu ceny).
3. W% – 5%
• brak w ogłoszeniu albo w specyfikacji istotnych warunków zamówienia (dalej: SIWZ) pełnej informacji o warunkach udziału w postępowaniu, żądanych dokumentach lub kryteriach oceny ofert;
• żądanie dokumentów/oświadczeń, które nie są niezbędne do przeprowadzenia postępowania.
4 W% – 2% (niedopełnienie obowiązku przekazania ogłoszenia o udzieleniu zamówieniu UOPWE).
Renata Maciejczak
Podstawy prawne:
• Ustawa z 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju (Dz.U. z 2009 r. nr 84, poz. 712)
• Ustawa z 30 czerwca 2005 r. o finansach publicznych (Dz.U. nr 249, poz. 2104; ost.zm. Dz.U. z 2009 r. nr 79, poz. 666)
• Ustawa z 29 stycznia 2004 r. – Prawo zamówień publicznych (j.t. Dz.U. z 2007 r. nr 223, poz. 1655; ost.zm. Dz.U. z 2009 r. nr 91, poz. 742)
• Ustawa z 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (j.t. Dz.U. z 2002 r. nr 11, poz. 926; ost.zm. Dz.U. z 2007 r. nr 176, poz. 1238)
• Ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. nr 88, poz. 553; ost.zm. Dz.U. z 2009 r. nr 62, poz. 504)
• Rozporządzenie komisji (WE) nr 1978/2006 z 22 grudnia 2006 r. zmieniające rozporządzenie (WE) nr 448/2001 w zakresie informowania o procedurze anulowania oraz ponownego wykorzystania anulowanych funduszy (Dz.Urz. UE L 368 z 23.12.2006 r. str. 89)
• Rozporządzenie Komisji (WE) nr 448/2001 z 2 marca 2001 ustanawiające szczegółowe zasady wykonania rozporządzenia Rady (WE) nr 1260/1999 w zakresie procedury dokonywania korekt finansowych pomocy udzielanej w ramach funduszy strukturalnych (Dz.Urz. UE L 64 z 6.03.2001 r. str. 13)