Choć początek był trudny, dziś GZM to region o jednej z najbardziej zintegrowanych sieci transportowych w Polsce i rosnącym potencjale innowacyjnym. O tym, co sprawia, że 41 gmin potrafi mówić jednym głosem rozmawiamy z Kazimierzem Karolczakiem, przewodniczącym zarządu Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropoli.
GZM - wzór dla innych regionów
Infor.pl: Górnośląsko-Zagłębiowska Metropolia funkcjonuje od 8 lat, jak przez ten czas zmieniło się postrzeganie idei metropolii, zarówno przez samorządy, jak i mieszkańców?
Kazimierz Karolczak: Trzeba przyznać, że początki nie były łatwe, o czym świadczy chociażby fakt, że wprost nazwano nas eksperymentem – i nie było to stwierdzenie przychylne. Ostatecznie, najważniejsze, że się udało, choć w ustawie zapisano nam bardzo wąski zakres kompetencji. Przez 8 lat zrobiliśmy naprawdę bardzo dużo w tych obszarach, w których kompetencje jednak otrzymaliśmy. Jeśli mówimy o transporcie publicznym czy mobilności miejskiej, to te zmiany są zdecydowanie odczuwalne przez mieszkańców, którzy pozytywnie oceniają nasz rozwój. Jesteśmy dziś wzorem dla innych regionów, które coraz głośniej mówią o tym, że chcą iść w nasze ślady.
Tymczasem wciąż funkcjonujemy jako jedyna metropolia w Polsce, mimo, że efekty naszych działań docenili zarówno kontrolerzy Najwyższej Izby Kontroli, jak i autorzy ewaluacji pierwszych lat naszej działalności zleconej przez Ministerstwo Funduszy i Polityki Regionalnej. To jednoznaczny sygnał, że aby móc skutecznie poprawiać jakość życia naszych mieszkańców i rozwiązywać konkretne problemy, potrzebujemy szerszego katalogu naszych ustawowych zadań. Dostrzegają to wszystkie samorządy, które tworzą Górnośląsko-Zagłębiowską Metropolię.
GZM to aż 41 gmin, co w praktyce daje taka wspólna struktura decyzyjna?
Decyzje podejmowane są przez dwa organy: Zgromadzenie złożone z delegatów reprezentujących wszystkie 41 miast i gmin. W praktyce są to zazwyczaj wójtowie, burmistrzowie i prezydenci gmin lub ich zastępcy. Mamy również 5-osobowy Zarząd. Choć nie jest to w żaden sposób usankcjonowane, od początku przyjęliśmy zasadę, że każdy członek zarządu jest proponowany i reprezentuje jeden z pięciu podregionów. To również jest wyraz dobrej współpracy i uwzględniania oczekiwań różnych części GZM.
Możemy więc spojrzeć na GZM geograficznie, ale możemy też spojrzeć funkcjonalnie i zobaczyć, że w naszej obecnej strukturze możemy wyróżnić rdzeń, na który składa się kilkanaście największych miast, i jego otoczenie, złożone przeważnie z gmin wiejskich i miejsko-wiejskich. I jedne i drugie mierzą się z nieco innymi wyzwaniami. Kiedy myślimy o przyszłości GZM na pierwszy plan wysuwają się kwestie, z którymi zmagają się miasta tworzące rdzeń. Choć mają one ogromny potencjał, to widzimy, że to one przede wszystkim mierzą się z wyzwaniami takimi jak depopulacja, transformacja energetyczna, czy przemiany społeczne i gospodarcze związane ze zmianą modelu gospodarczego, a więc odejściem od tradycyjnych gałęzi przemysłu. Bez ścisłej współpracy nie znajdziemy odpowiedzi na wyzwania konkurencyjności dla tego obszaru. Zmiany, które wprowadziliśmy w transporcie publicznym pokazały, że to możliwe, że możemy być skuteczni, pod warunkiem, że mamy jasno określone kompetencje.
Jak ta wspólna strategia przekłada się na inwestycje? Czy zmniejsza bariery biurokratyczne? Jakie są konkretne przykłady sukcesów?
Funkcjonowanie związku metropolitalnego rzeczywiście wymaga wypracowania spójnej strategii. Dzięki temu możemy planować inwestycje w sposób zintegrowany, odpowiadający na potrzeby całego obszaru, a nie tylko poszczególnych gmin. Oczywiście sporo inwestycji, nawet tych, które współfinansujemy chociażby w ramach Funduszu Odporności, dalej realizują poszczególne gminy. Ale są również takie, które realizujemy na poziomie wyżej, na przykład zakup niskoemisyjnego taboru autobusowego.
Oczywiście sporo inwestujemy również w tym naszym podstawowym obszarze, jakim jest transport publiczny. To zarówno inwestycje w twardą infrastrukturę, jak i w systemy i rozwiązania smart, które pozwalają z tej infrastruktury korzystać. Finansujemy gminom wkład własny w inwestycjach kolejowych w rządowym programie Kolej+, planujemy i budujemy sieć Velostrad, stworzyliśmy sieć Metrolinii, wdrożyliśmy system Metrorower – największy w Polsce i trzeci w Europie system miejskich wypożyczalni rowerów. Rozwijamy ofertę taryfową i pogłębiamy integrację z koleją. Teraz z jednym Metrobiletem pasażerowie mogą poruszać się po GZM aż 5 środkami transportu: autobusem, trolejbusem, tramwajem, pociągiem regionalnym i na Metrorowerze.
Duży organizm miejski
Czym jest idea megamiasta i jakie korzyści dla GZM miałyby zmiany legislacyjne w tym kierunku?
Megamiasto to z jednej strony miejsce, którego cechami rozpoznawczymi są wysoka gęstość zaludnienia i rozbudowana infrastruktura miejska. W tym sensie takie megamiasto już istnieje – brak wyraźnych granic pomiędzy miastami jest u nas – paradoksalnie – widoczny. Tak jak już wspomniałem – ten silnie zurbanizowany obszar ma jednak swoje specyficzne problemy, których rozwiązanie wymaga stworzenia odpowiednich warunków prawnych. Dlatego nam bliższa jest definicja megamiasta jako jednego dużego organizmu miejskiego, zorganizowanego w podobny sposób jak miasto stołeczne Warszawa. Każde z miast zachowuje swoją dotychczasową odrębność, która pozwalała na zachowanie własnej tożsamości, ale posiada też część kompetencji, w szczególności tych o charakterze ponadlokalnym, która zostałaby przeniesiona wyżej, na poziom metropolitalny, na którym również mielibyśmy wybieranych przez mieszkańców przedstawicieli.
To pozwoliłoby na zbudowanie silnego organizmu, który byłby w stanie skutecznie konkurować z największymi europejskimi metropoliami, ograniczyć depopulację, zachęcić przedsiębiorców do inwestowania a potencjalnych studentów do studiowania. Megamiasto to narzędzie, które ma pomóc nam w tym, by nasz region był bardziej rozpoznawalny, konkurencyjny i odporny na kryzysy. I oczywiście, by pozostawał miejscem, w którym się dobrze żyje.
Transport to dziś jedna z wizytówek GZM, – jak udało się zintegrować tak wiele środków komunikacji przy jednoczesnym zastosowaniu bezpłatnych przejazdów dla młodzieży?
Wprowadzenie bezpłatnych przejazdów dla młodzieży od początku było dla nas bardzo istotne. Chcieliśmy rozwinąć wśród tej grupy wiekowej nawyk korzystania z komunikacji miejskiej licząc, że to zaprocentuje w ich dorosłym życiu. Integracja była oczywiście wyzwaniem, ponieważ system Transport GZM obejmuje 55 miast i gmin, a więc nie tylko te, które tworzą Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolię. To pod wieloma względami największy system transportu publicznego w Polsce – 1900 pojazdów, 500 linii, ponad 120 milionów kilometrów przejeżdżanych każdego roku. To skala, która robi wrażenie.
Kluczem do sukcesu było stopniowe działanie i dążenie do ścisłej integracji transportowej. Kiedy Górnośląsko-Zagłębiowska Metropolia powstawała, mieliśmy w różnych jej częściach różnych organizatorów transportu, a co za tym idzie, różne bilety. Teraz mamy nie tylko w pełni zintegrowany system na poziomie autobusów, trolejbusów i tramwajów, ale również postępującą integrację taryfową z kolejami regionalnymi. Jednolity bilet, wspólna taryfa, większa liczba dostępnych środków transportu – to wszystko budowaliśmy stopniowo.
Kolejnym projektem, który dołączył do systemu Transport GZM, o którym już wspomniałem, jest Metrorower. 7000 rowerów, 924 stacji wypożyczeń w 31 miastach i gminach. To projekt, który bardzo cenią nasi mieszkańcy. Niedawno system ten uzupełniliśmy o możliwość długoterminowego najmu rowerów elektrycznych.
Jakie znaczenie ma dla metropolii cyfrowa transformacja? GZM ma potencjał, aby być centrum rozwoju sztucznej inteligencji w Polsce. Co się dzieje w tym zakresie?
Cyfrowa transformacja ma kluczowe znaczenie dla naszego rozwoju. To nie tylko modernizacja usług publicznych, ale także budowa innowacyjnej gospodarki, wzrost konkurencyjności regionu i poprawa jakości życia mieszkańców. Jestem przekonany, że mamy potencjał, by stać się jednym z liderów rozwoju sztucznej inteligencji w Polsce.
Jesteśmy jednym z największych i najlepiej rozwiniętych obszarów w kraju, z silnym zapleczem naukowym, technologicznym i przemysłowym. Działa tu ponad 250 firm IT, wiele startupów oraz silne ośrodki akademickie, takie jak Politechnika Śląska, Uniwersytet Śląski czy Instytut Sztucznej Inteligencji i Cyberbezpieczeństwa (dawniej EMAG), należący do Sieci Badawczej Łukasiewicz. Potencjał ten jest coraz lepiej wykorzysty-wany przez biznes i instytucje publiczne.
Aktywnie uczestniczymy w krajowych procesach legislacyjnych dotyczących rozwoju AI, widzimy siebie jako kluczowy ośrodek tworzenia i wdrażania tych technologii. Ministerstwo Cyfryzacji zapowiedziało specjalny program wsparcia dla rozwoju AI w Metropolii, realizowany we współpracy z samorządami i środowiskiem naukowym.
Ważną rolę odgrywają też inwestycje publiczne, takie jak Katowicki Hub Gamingowo-Technologiczny, który ma być miejscem badań, edukacji i innowacji w obszarze AI i nowych technologii. Dzięki temu GZM przyciąga specjalistów i inwestorów, rozwijając nowoczesne usługi publiczne.
Inwestycje i ochrona klimatu
Czy inwestorzy odczuwają różnicę, działając w zintegrowanym obszarze metropolitalnym?
Inwestorzy cenią przewidywalność, spójność działań, oszczędność czasu i dostęp do zasobów. To wszystko ma Górnośląsko-Zagłębiowska Metropolia. 41 miast i gmin wspólnie planuje, dyskutuje, prowadzi spójną politykę. To ułatwia dostęp do informacji i do kontaktów. Niezwykle cenne jest również nasze położenie, bogata sieć transportowa, takie miejsca jak terminal cargo na katowickim lotnisku czy Euroterminal w Sławkowie, które stanowią ważne węzły logistyczne dla inwestycji o zasięgu krajowym i międzynarodowym. Kluczowa jest też dostępność terenów pod inwestycje oraz potencjał ludnościowy – ponad 2 miliony mieszkańców to z jednej strony spory zasób konsumentów, a z drugiej - olbrzymi rynek pracy.
Środowisko to ważny temat dla mieszkańców. Jak GZM radzi sobie z poprzemysłowym dziedzictwem i jakie innowacyjne działania są w tym zakresie wdrażane?
Od początku tego roku jednym z naszych ustawowych zadań jest ochrona klimatu i adaptacja do jego zmian. Jednak troska o środowisko była naszym istotnym celem od początku naszej działalności. Działamy, by zapobiegać suszom, edukujemy i angażujemy młodzież w tworzenie ogrodów deszczowych, realizujemy program STOP SMOG. Organizujemy też Climathon GZM, czyli wyścig kreatywności, podczas którego uczestnicy opracowują własne projekty związane z ochroną środowiska. Nasze działania w kierunku rozwoju transportu publicznego i promowania nowej mobilności to również ukłon w stronę ekologii. Inwestujemy w niskoemisyjny tabor, rozwijamy ofertę biletową i nowe formy podróżowania (Metrorowery, rowery elektryczne). Wiemy, że środowisko na poprzemysłowym terenie to temat niezwykle istotny. Wspieramy inicjatywy związane z rewitalizacją terenów. Mamy świadomość, że przemysłowe dziedzictwo to fundament naszej tożsamości – to nasz wyróżnik, atut, nie ciężar.
Jakie największe wyzwania widzi Pan dziś przed GZM – i jaką metropolię chciałby Pan widzieć za kolejne 8 lat?
Największymi wyzwaniami, które dziś stoją przed Górnośląsko-Zagłębiowską Metropolią, jest depopulacja oraz ryzyka związane z przemianami ekonomicznymi. Depopulacja to zjawisko, które zauważamy i którym musimy się aktywnie zajmować. Dlatego jednym z naszych priorytetów jest rozwój oferty edukacyjnej – chcemy, aby GZM stało się silnym ośrodkiem akademicko-naukowym, który będzie przyciągał nowych mieszkańców. Nauka to dziś nasz nowy przemysł, motor rozwoju gospodarczego i innowacji. Dlatego wspieramy rozwój uczelni wyższych oraz współpracę środowisk naukowych z biznesem, tworząc sprzyjające warunki dla młodych ludzi, którzy chcą się rozwijać i zostać w regionie.
Nasze dalekosiężne plany obejmują także budowę Kolei Metropolitalnej, co znacząco poprawi komunikację między poszczególnymi częściami Metropolii i ułatwi codzienne życie mieszkańcom. Chcemy rozwijać systemy transportu publicznego oraz inwestować w nowoczesne technologie i infrastrukturę.
Mam nadzieję, że za kolejne 8 lat GZM będzie megamiastem – konkurencyjnym regionem, gdzie dostępna jest dobrze płatna praca, wysokiej jakości edukacja oraz sprawny, zintegrowany transport publiczny. To będzie miejsce, które przyciąga i zatrzymuje ludzi, oferując im dobre warunki do życia.
Dziękuję za rozmowę.
Rozmawiała Kinga Olszacka.