Do zadań własnych gminy należą sprawy lokalnego transportu zbiorowego (art. 7 ust. 1 pkt 4 ustawy z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym), a do zadań własnych powiatu – zadania publiczne w zakresie transportu zbiorowego o charakterze ponadgminnym (art. 4 ust. 1 pkt 6 ustawy z 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym). W gestii samorządu województwa są natomiast mające charakter wojewódzki sprawy w zakresie transportu zbiorowego (art. 14 ust. 1 pkt 10 ustawy z 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa).
Prawo do ustalania cen
Jednym z uprawnień samorządu dotyczących transportu zbiorowego jest ustalanie cen w komunikacji zbiorowej.
O wysokości cen i opłat albo o sposobie ich ustalania za usługi komunalne o charakterze użyteczności publicznej oraz za korzystanie z obiektów i urządzeń użyteczności publicznej jednostek samorządu terytorialnego decydują ich organy stanowiące, a więc rady gmin lub powiatów albo sejmiki województw (art. 4 ustawy z 20 grudnia 1996 r. o gospodarce komunalnej).
Ceny urzędowe
Uprawnienia do ustalania cen urzędowych mają (art. 8 ustawy z 5 lipca 2001 r. o cenach; dalej: ustawa o cenach):
• rady gmin – odnośnie do usług przewozowych w transporcie zbiorowym na terenie gminy,
• rady powiatów – odnośnie do usług przewozowych w transporcie zbiorowym na terenie powiatu.
Ustawa o cenach daje radom gminy i powiatu możliwość ustalania cen urzędowych, ale nie czyni tego ich obowiązkiem.
Stawki biletów ustalane na podstawie ustawy o cenach obowiązują wszystkie podmioty realizujące usługi komunikacyjne bez względu na to, czy są to gminne (powiatowe) jednostki organizacyjne, czy też przewoźnicy niezależni od gminy lub powiatu, uchwała taka stanowi bowiem akt prawa miejscowego. Gminy czy powiat mogą ustanowić ceny urzędowe w komunikacji publicznej nawet wtedy, gdy nie posiadają własnych podmiotów świadczących usługi przewozowe.
Sejmiki wojewódzkie mogą ustalać ceny (które nie mają charakteru urzędowego) jedynie dla własnych przewoźników.
Bilety ulgowe i przejazdy bezpłatne
Sprawy niepełnopłatnych (w tym darmowych) przejazdów komunikacją publiczną w regularnych przewozach osób zostały uregulowane w ustawie z 20 czerwca 1992 r. o uprawnieniach do ulgowych przejazdów środkami publicznego transportu zbiorowego (dalej: ustawa o biletach ulgowych). Zawarto w niej katalog osób uprawnionych do ulgowych i bezpłatnych przejazdów, m.in. w odniesieniu do przejazdów komunikacją autobusową.
Wysokość ulg
Ulgi w przejazdach środkami publicznego transportu zbiorowego w komunikacji autobusowej przysługują w różnych wysokościach, ustalonych procentowo w stosunku do ceny biletu pełnopłatnego.
Do ulgi 100% w komunikacji zwykłej i przyspieszonej, na podstawie biletów jednorazowych, są uprawnione dzieci do 4 lat pod warunkiem niekorzystania przez nie z oddzielnego miejsca do siedzenia.
Do bezpłatnych przejazdów w komunikacji zwykłej, pospiesznej, przyspieszonej i ekspresowej, na podstawie biletów jednorazowych, są uprawnieni funkcjonariusze Straży Granicznej (dalej: SG) w czasie wykonywania czynności służbowych związanych z ochroną przed przestępczością na terytorium Polski szlaków komunikacyjnych o szczególnym znaczeniu międzynarodowym.
Prawo do ulgi 95%, na podstawie biletów jednorazowych, ma przewodnik lub opiekun towarzyszący w podróży osobie niewidomej albo osobie niezdolnej do samodzielnej egzystencji.
Ulgę 78% w komunikacji zwykłej i przyspieszonej mają:
• dzieci w wieku do 4 lat,
• umundurowani funkcjonariusze SG w czasie wykonywania czynności służbowych związanych z ochroną granicy państwowej, a także w czasie konwojowania osób zatrzymanych, służby patrolowej oraz wykonywania czynności związanych z kontrolą ruchu granicznego,
• funkcjonariusze SG w czasie wykonywania czynności służbowych związanych z ochroną na terytorium kraju szlaków komunikacyjnych o szczególnym znaczeniu międzynarodowym przed przestępczością, której zwalczanie należy do właściwości SG,
• funkcjonariusze celni w czasie wykonywania czynności służbowych kontroli celnej w ruchu granicznym,
• umundurowani funkcjonariusze Policji w czasie konwojowania osób zatrzymanych lub chronionego mienia, przewożenia poczty specjalnej, służby patrolowej oraz udzielania pomocy lub asystowania przy czynnościach organów egzekucyjnych,
• żołnierze Żandarmerii Wojskowej oraz wojskowych organów porządkowych wykonujący czynności urzędowe patrolowania,
• dzieci i młodzież dotknięte inwalidztwem lub niepełnosprawne – na podstawie biletów jednorazowych lub miesięcznych imiennych,
• jedno z rodziców lub opiekun dzieci i młodzieży dotkniętych inwalidztwem lub niepełnosprawnych – na podstawie biletów jednorazowych,
• żołnierze odbywający niezawodową służbę wojskową, z wyjątkiem służby okresowej i nadterminowej, oraz osoby spełniające obowiązek tej służby w formach równorzędnych,
• cywilne niewidome ofiary działań wojennych uznane za osoby niezdolne do samodzielnej egzystencji.
Do ulgi 49% są uprawnione w komunikacji:
• zwykłej, na podstawie biletów jednorazowych – osoby niezdolne do samodzielnej egzystencji,
• zwykłej i przyspieszonej, na podstawie biletów imiennych miesięcznych szkolnych – dzieci i młodzież w okresie od rozpoczęcia odbywania obowiązkowego rocznego przygotowania przedszkolnego do ukończenia gimnazjum, szkoły nadpodstawowej lub ponadgimnazjalnej – publicznej lub niepublicznej o uprawnieniach szkoły publicznej, nie dłużej niż do ukończenia 24. roku życia oraz studenci do ukończenia 26. roku życia.
Ulga 37% przysługuje w komunikacji:
• innej niż zwykła, na podstawie biletów jednorazowych – osobom niezdolnym do samodzielnej egzystencji,
• innej niż zwykła przy nabywaniu biletów jednorazowych lub miesięcznych imiennych – osobom niewidomym,
• zwykłej i przyspieszonej, na podstawie biletów jednorazowych – dzieciom w wieku powyżej 4 lat do rozpoczęcia odbywania obowiązkowego rocznego przygotowania przedszkolnego,
• zwykłej, na podstawie biletów imiennych miesięcznych – nauczycielom szkół podstawowych, gimnazjów, szkół ponadpodstawowych i ponadgimnazjalnych – publicznych lub niepublicznych o uprawnieniach szkół publicznych oraz nauczycielom akademickim.
Finansowanie ulgowych przejazdów
Finansowanie kosztów ustawowych uprawnień w przewozach autobusowych od początku 2008 r. jest obowiązkiem Państwa i następuje za pośrednictwem samorządu województwa (urzędów marszałkowskich). Zwrot dla przewoźników nie obejmuje kosztów bezpłatnych przejazdów dla dzieci do 4. roku życia.
Przejazdy ulgowe w komunikacji miejskiej
Ustawy o biletach ulgowych nie stosuje się do komunikacji miejskiej, co oznacza, że ulgi w niej wymienione w miastach nie obowiązują. Organy uprawnione do ustalania cen dla tego rodzaju transportu, a więc rady miast, ustalają także zakres ulg. Stąd różnią się one w poszczególnych miastach. Jednak praktyka pokazuje, że najczęściej samorząd miejski powtarza ulgi ustawowe. Wprowadzane ponadto są uprawnienia dla dodatkowych grup pasażerów, w zależności od lokalnych preferencji.
Ustalając ulgi, radni decydują także o rodzajach dokumentów, jakich posiadanie upoważnia pasażera do przejazdu na podstawie biletu ulgowego.
Przepisy szczególne, inne niż ustawa o biletach ulgowych, ustanawiają uprawniania do ulgowych przejazdów także w komunikacji miejskiej.
Do bezpłatnych przejazdów w komunikacji miejskiej są uprawnieni:
• posłowe i senatorowie,
• inwalidzi wojenni i wojskowi oraz opiekunowie inwalidów wojennych i wojskowych zaliczonych do I grupy inwalidztwa ze znacznym stopniem niepełnosprawności,
• uczniowie realizujący obowiązek szkolny w szkołach specjalnych oraz ich opiekunowie w przejazdach z miejsca zamieszkania do szkoły.
Do przejazdów z ulgą 50% środkami komunikacji miejskiej uprawnieni są natomiast:
• kombatanci oraz ofiary represji wojennych i okresu powojennego,
• studenci do ukończenia 26. roku życia,
• młodzież dotknięta inwalidztwem i niepełnosprawna.
Ulgi stosowane w komunikacji miejskiej na podstawie przepisów szczegółowych nie powinny być powtarzane w uchwałach rad miejskich, zgodnie z zasadami techniki prawodawczej, jednak powinny się znajdować w ujednoliconym cenniku firm przewozowych.
Komunikacja międzygminna
Często zdarza się, że linie autobusowe komunikacji funkcjonującej w mieście obejmują swym zasięgiem ościenne gminy. Jednak miasto nie musi finansować przejazdów ulgowych mieszkańcom innych gmin.
Nie ma natomiast przeszkód, aby np. zainteresowana gmina zawarła z dowolnym przewoźnikiem (w odniesieniu do którego nie ma uprawnień właścicielskich) umowę o zwrocie kosztów ustalonych przez siebie ulg.
Z orzecznictwa
Tylko rada gminy ma uprawnienia do ustalania cen biletów komunikacji publicznej i nie może ich przekazać innym podmiotom. (...) Nie można uprawnień do ostatecznego ukształtowania cen za usługi przewozowe scedować na organy zarządzające gminnym przedsiębiorstwem przewozowym.
Wyrok NSA z 19 lipca 2005 r., sygn. akt I OSK 130/2005
SŁOWNICZEK
Komunikacja miejska to przewóz regularny wykonywany w ramach lokalnego transportu zbiorowego w granicach administracyjnych miasta albo miasta i gminy lub miast albo miast i gmin sąsiadujących, jeżeli zawarły porozumienie lub utworzyły związek międzygminny w sprawie wspólnej realizacji komunikacji na swoim obszarze (art. 4 pkt 7a ustawy z 6 września 2001 r. o transporcie drogowym).
Z orzecznictwa
Gmina miejska, organizująca dojazd mieszkańcom sąsiednich gmin poprzez wydłużenie miejskich linii komunikacji zbiorowej, nie ma obowiązku finansowania z własnych środków, wynikających z tego tytułu, zwiększonych kosztów transportu i może w granicach ponoszonych kosztów ustalać wyższe ceny biletów za przejazd środkami komunikacji miejskiej na wydłużonych trasach. Obowiązek taki nie wynika ani z przepisów ustawy o samorządzie gminnym, ani nie może być wyprowadzany z zadań socjalnych gminy bądź z zasady równości obywateli wobec prawa, określonej w Konstytucji.
Wyrok NSA z 18 stycznie 1996 r., sygn. akt SA/Wr 2601/95
Paweł Górski
Podstawy prawne:
• Ustawa z 6 września 2001 r. o transporcie drogowym (j.t. Dz.U. z 2007 r. nr 125, poz. 1238; ost.zm. Dz.U. z 2009 r. nr 31, poz. 206)
• Ustawa z 5 lipca 2001 r. o cenach (Dz.U. nr 97, poz. 1050; ost.zm. Dz.U. z 2008 r. nr 157, poz. 976)
• Ustawa z 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (j.t. Dz.U. z 2001 r. nr 142, poz. 1592; ost.zm. Dz.U. z 2008 r. nr 223, poz. 1458)
• Ustawa z 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (j.t. Dz.U. z 2001 r. nr 142, poz. 1590; ost.zm. Dz.U. z 2008 r. nr 223, poz. 1458)
• Ustawa z 20 grudnia 1996 r. o gospodarce komunalnej (Dz.U. z 1997 r. nr 9, poz. 43; ost.zm. Dz.U. z 2009 r. nr 19, poz. 100)
• Ustawa z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (j.t. Dz.U. z 2001 r. nr 142, poz. 1591; ost.zm. Dz.U. z 2009 r. nr 52, poz. 420)