Obowiązek tworzenia Powiatowych Programów Działań na Rzecz Osób Niepełnosprawnych reguluje ustawa z 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (dalej: ustawa o zatrudnianiu osób niepełnosprawnych).
Powiatowe programy powinny uwzględniać działania w zakresie rehabilitacji społecznej, zawodowej oraz przestrzegania praw osób niepełnosprawnych. Powiaty na ogół wywiązują się z tego ustawowego zobowiązania, tzn. mają programy, rzecz jednak w tym, że ich jakość nie zawsze jest wysoka i dostosowana do obecnej sytuacji i aktualnych potrzeb osób niepełnosprawnych w regionie.
Fundacja TUS przeprowadziła badania dotyczące monitorowania powiatowych programów na rzecz osób niepełnosprawnych funkcjonujących na terenie województw mazowieckiego i lubelskiego.
- Korzystając z ustawy o dostępie do informacji publicznej, chcieliśmy dowiedzieć się, czy powiaty województw mazowieckiego i lubelskiego posiadają Powiatowe Programy Działań na Rzecz Osób Niepełnosprawnych - mówi Piotr Todys z Fundacji TUS. - Interesowało nas również, jak te programy powstawały, ich ewaluacja i aktualizacja.
Za szybko i za ogólnie
W badaniach wzięły udział 42 powiaty z województwa mazowieckiego i 24 z województwa lubelskiego. Na wystosowane przez Fundację TUS pytanie odpowiedziało 65% powiatów. Z przeprowadzonych badań wynika, że samorządy popełniają wiele błędów przy opracowywaniu Programów Działań na Rzecz Osób niepełnosprawnych. Jednym z najczęstszych niedociągnięć, które w sposób znaczący wpływają na jakość dokumentu, jest pośpiech.
W 46% ankietowanych powiatów utworzono program w czasie nie krótszym niż 3 miesiące, zaś 29% potrzebowało na to 4-6 miesięcy. - Biorąc pod uwagę zakres tych programów, wydaje się, że wymagają one dłuższego procesu powstawania - uważa Marta Bajorek z Fundacji TUS.
Kolejny mankament to ogólnikowość i pomijanie konkretów w zdefiniowaniu najważniejszych potrzeb niepełnosprawnych. Jedynie 7 powiatów stworzyło programy zawierające budżet działań. Realizatorami programów są jednostki samorządowe, a działania w nich uwzględnione nie wykraczają zwykle poza ich ustawowe obowiązki. Powiaty nie mają na ogół dodatkowych własnych środków, które mogłyby przeznaczyć na działania na rzecz osób niepełnosprawnych. Nieco ponad połowa powiatów objętych badaniem ma harmonogram działań. W 5 powiatach stworzono programy, których czas obowiązywania nie jest zdefiniowany.
Najważniejsza aktywizacja zawodowa
Za najważniejszy cel autorzy powiatowych programów działania na rzecz osób niepełnosprawnych uznali aktywizację zawodową osób niepełnosprawnych (poradnictwo zawodowe, agencje pośrednictwa pracy itp.). Została ona wymieniona jako 1 z 3 najważniejszych celów i działań w 76% ankiet.
Rehabilitacja społeczna została uwzględniona w 11 badanych programach (29%), jednakże kryje się ona również pod hasłami integracji, uczestnictwa w życiu społecznym, przeciwdziałania marginalizacji czy wyrównywania szans. Natomiast cele i działania związane z prawami osób niepełnosprawnych zostały wymienione w zaledwie co 10 programie. Spośród konkretnych praw, które autorzy programów wymienili, jedynie kilka razy wyróżnione zostały m.in:
• prawo do pełnej integracji ze społeczeństwem,
• prawo do życia w środowisku wolnym od barier funkcjonalnych,
• prawo do pracy w warunkach dostosowanych do rodzaju niepełnosprawności.
Obok zagadnień bezpośrednio wymienionych w ustawie o zatrudnianiu osób niepełnosprawnych najczęściej występującymi w programach są cele i działania związane z rehabilitacją medyczną oraz likwidowaniem barier architektonicznych.
Ewaluacja raz na rok
Bardzo ważnym elementem powiatowych programów działania na rzecz osób niepełnosprawnych jest ich ewaluacja. Tylko wówczas opisywane działania będą się odnosiły do aktualnej sytuacji społecznej.
W ankietowanych powiatach ewaluowanie programu następowało najczęściej co roku, a w czynności tej brały zwykle udział: Powiatowa Rada Do Spraw Osób Niepełnosprawnych, organizacje pozarządowe, przedstawiciel samorządu i ośrodka pomocy społecznej. Generalnie więcej kategorii partnerów brało udział w tworzeniu programów niż w ich ewaluacji.
- Ogólne jakość tych programów i zawarte w nich sformułowania - zarówno po stronie celów, jak i zadań do wykonania - sprawiają wrażenie, jakby programy były jeszcze niedokończone, jakby to był dopiero wstęp, do którego trzeba dopisać część zasadniczą, przełożyć pomysły na konkretne działania - mówi Marta Bajorek. - Ponadto wiele określonych w programach celów jest bardzo trudnych do osiągnięcia - zwłaszcza w przeciągu 5-, 6-letniego okresu programowania.
Co zrobić, żeby programy były lepsze
Przedstawiciele Fundacji TUS wymienili kilka działań, których zastosowanie umożliwiłoby poprawę jakości tworzonych programów. Oto niektóre z nich:
• stworzenie wytycznych określających, jakie podstawowe elementy powinien zawierać dokument strategiczny i jak powinien wyglądać proces jego tworzenia, wdrażania, ewaluacji i aktualizacji,
• zwiększenie potencjału kompetencyjnego środowiska samorządowego - reprezentantów starostw i rad powiatowych,
• wprowadzenie standardów pracy nad dokumentami strategicznymi - powoływanie zespołów roboczych zarządzeniem starosty czy prezydenta i tworzenie im warunków do pracy, ustanawianie rzeczywistego koordynatora (niedopuszczalna jest sytuacja, kiedy koordynatorem jest pracownik centrum pomocy rodzinie i jest to jego dodatkowe zadanie w ramach codziennych obowiązków zawodowych), uwzględnienie uprawnień koordynatora w prawodawstwie lokalnym,
• zwiększenie udziału obywateli, w tym organizacji pozarządowych, w procesie konsultacji strategii,
• znalezienie sposobu na finansowanie tworzenia i wdrażania programów nie tylko z budżetów samorządów,
• wzmocnienie finansowe powiatów.
Dobrze napisany program działań powinien zawierać:
• jasno sformułowane cele strategiczne,
• określenie operacji przybliżających do osiągnięcia tych celów.
• wskazanie instrumentów działań.
Jest to skomplikowane i trudne zadanie, żeby więc łatwiej i szybciej je zrealizować, warto korzystać z istniejących dobrych wzorów. Jednym z nich jest Agenda 22, narzędzie tworzenia strategii i programów operacyjnych z zakresu polityki społecznej, oparte na 22 Standardowych Zasadach ONZ.
Przygotowane przez zespół Fundacji TUS narzędzie będzie pilotażowo wdrożone i przetestowane w wybranych samorządach, a gotowy zweryfikowany projekt będzie szeroko promowany wśród samorządów i organizacji opracowujących strategie rozwiązywania problemów społecznych. Projekt, finansowany przez Europejskiego Funduszu Społecznego, będzie realizowany do 2010 r.
LICZBA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH
Według Narodowego Spisu Powszechnego, przeprowadzonego w 2002 r., w Polsce było ogółem 5,5 mln osób niepełnosprawnych. Około 4,5 mln posiadało prawne potwierdzenie faktu niepełnosprawności, z czego 4,3 mln były to osoby w wieku powyżej 15. roku życia.
STUDIUM PRZYPADKU Z ZAMOŚCIA
W Zamościu programy działań na rzecz osób niepełnosprawnych istniały już w 2000 r., a więc 3 lata przed wejściem w życie ustawowego obowiązku ich tworzenia. Obejmowały one swoim zasięgiem takie obszary, jak: edukacja, zatrudnienie, pomoc społeczna, ustawodawstwo, kultura i akceptacja społeczna.
Główną motywacją do tworzenia tych dokumentów była możliwość zdobycia z Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych dodatkowych środków na działania na rzecz osób niepełnosprawnych. W ciągu tych 3 lat pozyskano 416 tys. zł. Następnie uchwalono „Program Poprawy Życia Społecznego i Zawodowego Osób Niepełnosprawnych na lata 2003 - 2006” i powołano do życia obecnie funkcjonujący „Samorządowy Program Działań na Rzecz Osób Niepełnosprawnych Miasta Zamościa na lata 2007 - 2010”. - Jest on elementem „Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych Miasta Zamość w latach 2004-2006” (wraz z aktualizacją na lata 2007-2013) - mówi Małgorzata Żołyńska, Zastępca Dyrektora Miejskiego Centrum Pomocy Rodzinie w Zamościu, które koordynowało prace nad stworzeniem tej strategii, zawierającej m.in. diagnozę sytuacji osób niepełnosprawnych.
Tak stworzony program daje szansę realnego wkomponowania go w inne dokumenty strategiczne oraz pozwala planować realne i ważne lokalnie działania. Zamojski Program Działań jest także monitorowany znacznie częściej niż pozostałe dokumenty. Dwa razy w roku, zgodnie z zarządzeniem prezydenta, każdy wydział składa sprawozdanie z realizacji Strategii, a Miejskie Centrum Pomocy Rodzinie raz w roku składa takie sprawozdanie radzie miasta.
Mariusz Gadomski
Podstawy prawne:
• Ustawa z 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (j.t. Dz.U. z 2008 r. nr 14 poz. 92; ost.zm. Dz.U. z 2009 r. nr 6, poz. 33)
• Ustawa z 6 września z 2001 r. o dostępie do informacji publicznej (Dz.U nr 112, poz. 1198; ost.zm. Dz.U. z 2005 r. nr 132, poz. 1110)