Polski Ład: 100 dni bez Jesieni życia?
Gdy przed miesiącem rządzący zaprezentowali po raz pierwszy założenia Polskiego Ładu wyrażaliśmy w Instytucie Polityki Senioralnej obawę, że polityka senioralna w nadchodzącej perspektywie rozwojowej zostanie potraktowana po macoszemu[1]. Skłaniała nas ku temu nie tyle treść propozycji na rzecz seniorów, co ich mała obecność w samej prezentacji Polskiego Ładu oraz w dyskusji jaka wokół niego się toczyła. Przedstawiony wykaz 10 Ustaw, których projekty mają zostać przygotowane w ciągu najbliższych 100 dni, a wejść w życie w 2022 roku, niestety zdają się te obawy potwierdzać.
Wśród 10 Ustaw na 100 dni znalazło się podniesienie kwoty wolnej od podatku i będące tego konsekwencją zwolnienie z podatku części emerytur (co jest jedynym, bezpośrednim wątkiem senioralnym w tym katalogu zapowiedzi). Poza agendą działań przewidzianych w najbliższym kwartale pozostają natomiast wszystkie inne propozycje tzw. złotej jesieni życia. Przypomnijmy, były to m.in. zachęty podatkowe dla kontynuacji pracy po wejściu w wiek emerytalny, elastyczne ścieżki pracy dla osób w wieku 50+, obniżenie granicy wieku z 75+ do 70 roku życia dla osób mogących korzystać z programu leków o pełnej refundacji, dofinansowanie niektórych form opieki zdanej („bezpieczeństwo pod ręką”) umożliwienie działania dziennych międzypokoleniowych placówek dla przedszkolaków i seniorów czy dalszy rozwój programów wsparcia społecznego na rzecz osób starszych („Korpus wsparcia” czy „Aktywność+). Wstępną analizę tych propozycji jaką przeprowadziliśmy w duchu życzliwej krytyki, opatrzyliśmy zastrzeżeniem, że wymagają one dalszej konkretyzacji, a także obawą, że mogą one zejść na dalszy plan i być z czasem marginalizowane. Z perspektywy minionych 30 dni i wyznaczenia przez rządzących priorytetów na kolejne trzy miesiące, obawa ta wydaje się znajdować potwierdzenie.
Jako ośrodek analizujący dane i reprezentujący sprawy osób starszych w różnych aspektach ich życia, wskazujemy po raz kolejny na ryzyko marginalizacji spraw osób starszych. O ile samą perspektywę podratowania emeryckich budżetów domowych w efekcie planowanych zmian podatkowych oceniamy jako ruch w słusznym kierunku (choć też wymagający obudowania kilkoma innymi działaniami, o czym w dalszej części artykułu), o tyle błędem będzie sprowadzenie reform polityki senioralnej w najbliższym czasie tylko do kwestii zmniejszenia opodatkowania emerytur. Pandemia – co pokazało też nasze badanie jakości życia osób starszych w czasach Covid-19, ale też wiele innym świadectw – odcisnęła piętno w bardzo wielu sferach życia osób starszych (zdrowie, opieka, aktywność, relacje, uczestnictwo społeczne). Jeśli Polski Ład miał być odpowiedzią państwa na doświadczenie pandemii i wyzwanie odbudowy społeczno-gospodarczej w okresie wychodzenia z kryzysu Covid-19, problemy starszego pokolenia zdają się być wciąż traktowane nie dość kompleksowo i poważne.
Emerytury bez PIT: Korzyści, ale i możliwe skutki uboczne
W świetle zapowiedzi rządzących i ich działań planowanych w najbliższych 100 dniach, propozycją o której możemy dyskutować w miarę konkretnie, są zmiany podatkowe, w wyniku których emerytury poniżej 2500 złotych byłyby całkowicie zwolnione z PIT. Mówiąc ściśle, nie jest to osobny punkt programowy wobec seniorów, a jedynie konsekwencja ogólniejszego planu jakim jest podniesienie kwoty wolnej od podatku do 30 tys. Analizując działania w tym kontekście, trudno doszukać się w nich stricte senioralnych propozycji. Zastanówmy się jednak nad tym pomysłem. Ocena i prognoza wpływu planowanych zmian podatkowych (których podniesienie kwoty wolnej od podatku jest jedną ze składowych), przeprowadzone przez Centrum Analiz Ekonomicznych, wskazuje, że emeryci będą jedną z wiodących grup, jeśli chodzi o bezpośrednich beneficjentów rządowych planów, pod warunkiem, że wejdą one w życie.
„Patrząc na rozkład korzyści i strat w wyniku proponowanych zmian podatkowych według wyszczególnionych grup rodzin, uwagę zwraca wysoki odsetek osób w wieku emerytalnym korzystających ze zmian. Dotyczy to zarówno osób w wieku 60+/65+ gospodarujących samodzielnie (94,3% odniesie korzyści przekraczające 10 zł miesięcznie), jak i małżeństw w tym wieku (odpowiednio 95,1%). Ponadto, w tej drugiej grupie aż 31,5% małżeństw odniesie korzyści wynoszące pomiędzy 100 a 250 zł miesięcznie, natomiast w przypadku aż 61,1% zyski przekroczą 250 zł miesięcznie.”
Na poziomie statystyk, rządowe plany wydają się korzystne dla gospodarstw z osobami starszymi. Szkopuł jednak w tym, że ten bilans nie uwzględnia tej części osób starszych (a także ich bliskich), które korzystają także z innych segmentów wsparcia społecznego, np. w związku ze słabym zdrowiem czy niesprawnością. Te często zależą od spełnienia kryteriów dochodowych. Dla części tych osób, podniesienie emerytalnego dochodu netto na skutek zwiększenia kwoty wolnej od podatku może sprawić, że równocześnie więcej zapłacą za zależne od poziomu dochodu usługi opiekuńcze czy też wypadną poza niektóre progi uprawniające do innych świadczeń społecznych (w tym opiekuńczych). A pamiętajmy, że problemy zdrowotno-opiekuńcze i potrzeba wsparcia społecznego w prowadzeniu gospodarstwa domowego są w najstarszych pokoleniach bardzo znaczące. Przyjrzyjmy się bardziej konkretnie kilku wybranym zagrożeniom.
Zagrożenia dla seniorów wymagających opieki i ich bliskich
1.Wyższa kwota wolna o usługi opiekuńcze z pomocy społecznej
Zwolnienie z podatku PIT niezamożnych seniorów sprawi, że ich dochód netto będzie istotnie wyższy. A to właśnie od wysokości tego dochodu zależy poziom współpłacenia za usługi opiekuńcze i specjalistyczne usługi opiekuńcze osobom, które takiej pomocy wymagają. Szczegółowe zasady i stawki określają lokalne samorządy w drodze uchwały rady gminy, ale zasadniczo im bardziej przekroczony jest próg dochodowy z pomocy społecznej, tym więcej z własnej kieszeni otrzymujący takie usługi musi dopłacić. Może się więc okazać, że ktoś wprawdzie zachowa w kieszeni dodatkowe środki z emerytury (za sprawą nie odprowadzania od niej PIT-u), ale ta korzyść zostanie zniwelowana przez fakt, że będzie musiał więcej dopłacić, w sytuacji konieczności skorzystania z tychże usług opiekuńczych lub specjalistycznych usług opiekuńczych.
2. Wyższa kwota wolna a specjalny zasiłek opiekuńczy
Część osób starszych, głęboko zależnych od opieki, otrzymuje ją ze strony najbliższych. Ci zaś pełniąc swoją rolę, niekiedy muszą zrezygnować z pracy i wówczas mogą starać się o tzw. specjalny zasiłek opiekuńczy (620 złotych). Warunkiem jego otrzymania jest jednak spełnienie sztywnego kryterium dochodowego na osobę na poziomie 764 złotych netto. Nie obejmuje przy tym zasada „złotówki za złotówki” dla osób, które nieznacznie przekroczą ów próg. Gdy zatem niewysokie emerytury zostaną całkowicie zwolnione z PIT, a kryterium dochodowe 764 złotych nie zostałoby podniesione, część opiekunów może wypaść poza ten próg i zostać bez prawa do zasiłku. Wyobraźmy sobie taką sytuację. Ktoś zajmuje się chorym na Alzheimera rodzicem, wymagającym całodobowej opieki o emeryturze wynoszącej 1600 złotych netto miesięcznie. Gdy wysokość tego świadczenia zostanie podzielona na dwie osoby (opiekuna i podopiecznego) kryterium dochodowe na osobę jest spełnione, więc ów skromny zasiłek dla opiekuna przysługuje. Gdy jednak – na skutek zwolnienia emerytury z PIT sędziwego rodzica – wartość emerytury netto istotnie wzrośnie, opiekun wypadnie poza próg dochodowy i pozostanie nawet bez tego skromnego zasiłku (który nawiasem mówiąc już dawno powinien być podniesiony). Zapobiec temu można radykalnie podnosząc wysokość kryterium dochodowego uprawniającego do specjalnego zasiłku opiekuńczego (choć tak naprawdę ów próg dochodowy powinien być w ogóle zniesiony). W samym “Polskim Ładzie” w części rodzinnej jest mowa o korzystnym z punktu widzenia tej grupy planie zrównaniu świadczeń dla opiekunów (co teoretycznie mogłoby wiązać się właśnie ze zniesieniem tego szkodliwego progu dochodowego). Jednak takie działanie nie zostało przewidziane wśród 10 Ustaw jakie mają przynieść najbliższe 100 dni.
3. Wyższa kwota wolna a finansowe możliwości samorządów w realizacji zadań społecznych, w tym senioralnych
Obawy można mieć także w związku z tym, że planowane zmiany podatkowe bardzo mocno uderzą w przychody samorządów. Może to utrudnić wielu z nich realizowanie (zwłaszcza na większa skalę) różnych zadań własnych, także tych adresowanych do osób starszych np. w ramach wspomnianej pomocy społecznej czy wygospodarowania wkładu własnego na korzystanie z różnych programów celowych (np. z programu Senior+ czy Opieka 75+). Byłoby tragicznym scenariuszem, gdyby wzrostowi pieniędzy w emeryckich portfelach towarzyszyło ograniczenie im realnego dostępu do usług w warunkach domowych lub środowiskowych. Taki scenariusz nie musi się ziścić, ale wraz z osłabieniem finansowania samorządów istnieje takie zagrożenie, dlatego trzeba naciskać na przyjęcie rozwiązań, które by skutecznie rekompensowały jednostkom samorządu terytorialnego zmniejszone przychody na skutek m.in. zwiększenia kwoty wolnej od podatku.
Polski Ład - seniorzy
Jak pokazały powyższe przykłady (choć można by mnożyć ich więcej, gdyż zależnych od niskich progów dochodowych świadczeń mamy w Polsce wciąż sporo), samo podniesienie kwoty wolnej i uczynienie zwolnionymi z podatku PIT emerytur do 2,5 złotych, może dla części seniorów nieść dotkliwe w skutkach zagrożenia, jeśli nie zostaną skorygowane inne elementy wsparcia socjalnego i opiekuńczego. Te złe prognozy nie muszą się jednak ziścić, jeśli ustawodawca podejdzie do zagadnienia kompleksowo i w sposób przewidujący wszelkie konsekwencje podejmowanych działań – również te uboczne i niezamierzone. Dlatego zawczasu podsuwamy dające się przewidzieć problemy i wskazujemy potrzebę podjęcia stosownych działań zapobiegawczych. Korekt wymagają m.in. zasady dostępu do usług opiekuńczych czy specjalnych zasiłków opiekuńczych (dla opiekunów osób zależnych). W przeciwnym razie koszty i braki korzyści płynące ze zmian podatkowych poniosą ci, którzy szczególnie wymagają publicznej troski: seniorzy, schorowani, osoby z niepełnosprawnościami, wymagający opieki oraz ich bliscy próbujący ich wspierać.
Źródło: Instytut Polityki Senioralnej