Nowy Ład - wsparcie dla seniorów

Nowy Ład 2021 założenia

Już od dawna pojawiały się informacje o tym, że osoby starsze będą uwzględnione w zapowiadanej przez Rząd nowej perspektywie rozwojowej. Trudno się temu dziwić, skoro proces starzenia się społeczeństwa postępuje, a osoby w starszym wieku już teraz stanowią prawie 1/5 mieszkańców Polski, a w każdym roku będzie ich więcej. Dla tej rosnącej liczebnie i procentowo grupy przewidziano osobną część Polskiego Ładu zatytułowaną „Złota jesień życia”. Przyjrzyjmy się z bliska wszystkim 11 punktom programowym i poddajmy je wstępnej ocenie, do której będziemy wracać w kolejnych tygodniach i miesiącach, gdy poznamy więcej szczegółów.

Emerytury bez podatku do 2500 zł

Ten wielokrotnie powtarzany podczas Konwencji i też podkreślany punkt programowy zapewne będzie stanowił filar Polskiego Ładu w części senioralnej. Jak czytamy w dokumencie: „W ramach reformy systemu podatkowego emerytury i renty zostaną podwyższone o wysokość podatku dla świadczeń do poziomu 2500 PLN. To oznacza, że przeciętny emeryt będzie otrzymywał nawet 2000 PLN rocznie więcej”.

Pomysł by zwolnić (przynajmniej tych mniej zamożnych) emerytów z podatków pojawia się w debacie publicznej od lat. W ostatniej dekadzie postulat w podobnym kształcie pojawiał się ze strony Polskiego Strony Ludowego, natomiast rządzący odnosili się do niego z rezerwą. Być może tym razem się to zmieni. Postulat ten łączy się również z szerszą zapowiedzią zmian w systemie fiskalnym polegającym na zmniejszeniu kwoty wolnej do 30 tys. złotych. Znaczne podniesienie kwoty wolnej od podatku, obóz Zjednoczonej Prawicy zapowiedział już w kampanii wyborczej z 2015 roku, a następnie podwyżkę kwoty wolnej wprowadzono z pewnym poślizgiem i częściowo, obejmując zapowiadanymi działaniami wówczas w pełni jednak najbiedniejszych podatników. Nie ma więc gwarancji czy, kiedy i w jakim kształcie wejdą w życie i obecne zapowiedzi. Gdyby jednak do tego doszło od strony czysto finansowej zyskają na tym emeryci i to nie tylko najubożsi, ale także ci w trochę lepszej, choć nadal skromnej sytuacji ekonomicznej. Można to uznać za działanie w dobrym kierunku. Patrząc jednak na całą wizję Polskiego Ładu w części podatkowej, która jest stawiana na pierwszym planie, pojawia się wątpliwość o stabilność finansowania różnych rozwiązań, także tych na których mogą skorzystać również starsze osoby.

Elastyczna praca dla osób w wieku przedemerytalnym i zerowy PIT dla osób pracujących po osiągnięciu wieku emerytalnego

Te dwa punkty programowe warto omówić razem, gdyż idą one w tym samym, zasadniczo słusznym kierunku – mianowicie tworzenia zachęt i warunków do tego, by wydłużać aktywność zawodową, co też może mieć istotne znaczenie dla długofalowej kondycji systemu emerytalnego i bezpieczeństwa finansowego starszych osób. Polityka rządu była w tym względzie przez ostatnie lata niestety bierna, wobec czego ten punkt może oznaczać zwrot zasługujący na uwagę. Jak czytamy w opisie tych założeń: „Chcemy wydłużać okres aktywności zawodowej seniorów przez umożliwienie osobom w wieku 55+ zmniejszenia wymiaru czasu pracy. Dzięki temu senior osiągając wiek emerytalny, nie będzie stawał przed wyborem: albo praca w pełnym wymiarze godzin, albo emerytura. To optymalny sposób wydłużenia aktywności zawodowej.” I dalej: „Wprowadzimy nowy instrument zachęcający do kontynuacji pracy po osiągnięciu wieku emerytalnego – PIT-0 dla Seniora. Pracownicy, którzy osiągną wiek emerytalny 60/65 lat i nie przejdą na emeryturę, lecz zdecydują się kontynuować pracę, nie zapłacą podatku dochodowego (do poziomu progu podatkowego), co zwiększy ich pensję netto („na rękę”), a dzięki dalszej aktywności na rynku pracy powiększą wysokość przyszłej emerytury”. Dobrze, że rządzący widzą potrzebę wspierania aktywności zawodowej osób starszych – i tych na przedpolu starości i tych, które już nabyły uprawnienia emerytalne. Potrzebny jest tu kompleksowy pakiet rozwiązań, rozpostarty pomiędzy różne segmenty polityki publicznej (zdrowie i profilaktyka, organizacja pracy, kształcenie – w tym ustawiczne, opieka nad osobami zależnymi) które równoległe eliminowałyby lub łagodziły różne bariery aktywności zawodowej starszych pokoleń.

Program Aktywność +

„Aktywność+ to nowy program dla seniorów, który będzie realizowany w latach 2021-2025. Za pomocą środków z programu będą finansowane działania jednostek samorządu terytorialnego, organizacji pozarządowych oraz innych podmiotów, mające na celu zwiększenie aktywności seniorów w życiu społecznym i zawodowym.”

Trudno powiedzieć jak wspomniany program Aktywność+ ma się do już działającego programu „ Aktywni+”? Z opisu wynika, że może być to coś innego (program Aktywni+ nie obejmuje aktywności zawodowej, a tylko społeczną). Jeśli jednak Aktywność+ miałaby oznaczać dalszy ciąg niedawno uruchomionego programu „Aktywni+” to ten punkt w zasadzie nie wprowadzałby nic nowego, a jedynie informował o tym, co było uruchomione od tego roku przed przyjęciem Polskiego Ładu. Co więcej program „ Aktywni+” w istocie stanowi przedłużenie istniejącego już od czasów rządu Donalda Tuska programu ASOS. Dobrze, że ta (wprawdzie zmieniona w nazwie i też nieco w treści) formuła kierowania resortowych środków do senioralnych inicjatyw społecznych na poziomie lokalnym jest kontynuowana ponad-kadencyjnie. Jednak przedstawianie tego jako nową jakość jest mylące. Co gorsza, nie przedstawiano planów rozwoju tego programu. Czy jego budżet ma być na tym samym poziomie przez cały, 5-letni okres na jakim jest przewidziany, czy też będzie powiększony (lub pomniejszany)? Obecnie kwota ta to raptem 40 mln rocznie (nadmienić trzeba, że nie zmieniała się od lat i jest taka, jak w czasie finansowania ASOSa). Z opisu Polskiego Ładu trudno jednak wnioskować czy polityka państwa pójdzie w tym kierunku. Raczej można spodziewać się kontynuacji niż dynamicznego rozwoju.

Korpus wsparcia seniorów

„Kilkanaście tysięcy wolontariuszy, w tym działacze ponad 140 środowisk młodzieżowych i obywatelskich z całej Polski, świadczy codzienną pomoc potrzebującym w ramach powołanego Korpusu. Pandemia dała początek nowej instytucji pomocowej, w ramach której młodzi, pomagając seniorom, mogą zarazem pozyskiwać nowe kompetencje, m.in. logistyczne i organizatorskie.”

Ten fragment pośrednio sugeruje, że rozwiązanie powstałe na czas pandemii (niebawem ukaże się osobna analiza tego programu w osobnym artykule na stronie Instytutu Polityki Senioralnej Senior.Hub) stanowi zaczyn czegoś co mogłoby trwać także w rzeczywistości postpandemicznej. Sam kierunek wydaje się słuszny. Istotnie, potrzeby zwłaszcza samotnych, schorowanych i mniej sprawnych seniorów, jak na przykład w zaopatrzeniu czy w prostych czynnościach życia codziennego poza domem, nie znikną wraz z zakończeniem się pandemii. Trudno jednak powiedzieć na jakich zasadach miałby działać ten – obecnie przewidziany do końca 2021 roku – program w przyszłości. Póki co nie zostały zarysowane ani ramy czasowe, ani finansowe, ani wreszcie dokładne cele i zasady jego funkcjonowania na dłuższym czasie.

Bezpieczeństwo seniorów

„Zwiększymy bezpieczeństwo seniorów przez dofinansowanie zakupu tzw. opasek bezpieczeństwa. Umożliwią one proste bądź automatyczne wezwanie pomocy w sytuacji zagrożenia życia lub zdrowia. Zapewnią stały kontakt i umożliwią zdalną opiekę. Dzięki takiemu rozwiązaniu seniorzy wymagający uwagi nie będą musieli zmieniać swoich codziennych nawyków i pozostaną samodzielni”.

Opaski czy inne instrumenty pełniące tego typu funkcje są już stosowane nie tylko za granicą, ale także jako innowacje w niektórych miejscach w Polsce. Włączenie tego typu inicjatyw w tryby polityki publicznej, np. poprzez dofinansowanie zakupu wspomnianych opasek, może jest i słuszne, ale nie bardzo wiadomo jak miałoby to wyglądać. W jakim wymiarze byłoby to finansowane, komu by przysługiwało i czy byłoby to dofinansowane/refundowane w ramach środków z PFRON, Narodowego Funduszu Zdrowia czy innych funduszy? Na ten moment brzmi to bardzo teoretycznie, ale też wycinkowo. Lepiej by było, aby architekci Polskiego Ładu podjęli temat teleopieki, a przywołane opaski stanowiły jeden z wielu przykładowych narzędzi wykorzystywanych w procesie (których dzisiejsza nauka ale i praktyka społeczna dostarcza znacznie więcej).

Darmowe Leki 70+

„W związku ze skutecznością dotychczasowego programu Leki 75+ (wzrastająca liczba beneficjentów i malejące wydatki osób powyżej 75. roku życia na leki) chcemy umożliwić korzystanie z programu osobom młodszym, a w niektórych kategoriach leków nawet osobom z grupy 60+”.

Ponownie, kierunek jest słuszny. Obowiązująca od początku działania programu „Leki 75+” cezura wieku 75 lat, była ustawiona na zbyt wysokim poziomie, zwłaszcza biorąc pod uwagę to, że w Polsce wiele osób już we wcześniejszych stadiach starości doświadcza wielochorobowości i zapotrzebowania na lekarstwa, które stanowią obciążenie emeryckiego portfela. Obniżenie poprzeczki do70., a w części przypadków nawet do 60 roku życia zasługuje na poparcie. Pamiętajmy jednak, że wbrew temu co sugerować może sam szyld Programu, dotąd jedynie część leków (tzw. lista „S”) była objęta 100% refundacją. Klucz, według którego pewne schorzenia i lekarstwa zostały uwzględnione na tej liście a inne nie, nie był do końca przejrzysty, co pokazały raporty NIK[1]. Być może i ten parametr istnienia Programu wymagałby – obok obniżenia cezury wieku uprawnionych – również korekty.

Specjalne placówki opiekuńcze

„Umożliwimy łatwiejsze tworzenie placówek, które łączą dzienne domy opieki z przedszkolami podobnie jak w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Australii i Niemczech. Dzięki nim dzieci będą rozwijały kompetencje emocjonalne i społeczne, a seniorzy zaangażują się w wychowanie najmłodszego pokolenia” – czytamy na stronie Polskiego Ładu. Sam pomysł tworzenia międzypokoleniowych placówek jest wartościowy. Po lekturze tego fragmentu można jednak mieć wątpliwość czy mówimy tu o stworzeniu systemowego rozwiązania czy raczej pilotażu lub okazjonalnie pojawiającej się tu i ówdzie innowacji, która okaże się mieć jednak marginalne znaczenie dla całego systemu wsparcia instytucjonalnego. Póki co mamy problemy z rozwojem istniejących na większą skalę alternatyw dla domów pomocy społecznej – chodzi o rodzinne domy pomocy czy mieszkalnictwo wspomagane. Czy formuła międzypokoleniowych, wielofunkcyjnych placówek dziennych ma szanse rozwoju w polskich realiach? Na pewno warto promować i wspierać ten pomysł, ale do optymizmu jeszcze daleko. Jest też pytanie czy w związku z tym miałaby powstać kolejna instytucja np. w ramach ustawy o pomocy społecznej czy innego aktu prawnego? Czy też będzie to kolejny program celowy, analogiczny do programu np. Senior+”? Jaki byłby szacowany budżet i zasady działania tego rozwiązania oraz jaka była przewidziana skala jego rozwoju? W tej chwili wciąż niewiele wiadomo.

Centra usług społecznych dla Polaków wracających z zagranicy

To dość zagadkowy pomysł. Jak czytamy: „Centra będą instytucjami oferującymi kompleksowe wsparcie dla osób starszych, które po zakończeniu kariery zawodowej za granicą chcą powrócić do Polski. Centra będą zapewniać całodobową opiekę, wsparcie w zakresie ochrony zdrowia oraz wspomagać aktywność społeczną seniorów.”

W sytuacji w której na przykład wśród filarów „Polskiej jesieni życia” nie ma pomysłów na reformy systemu opieki całodobowej czy ochrony zdrowia dla ogółu osób starszych (poza rozszerzeniem programu darmowych leków) nie bardzo jest zrozumiałe nadanie tak dużej rangi akurat tej jednej grupie seniorów w kontekście opieki czy zdrowia. Nie oznacza to, że potrzeby seniorów wracających z zagranicy są nieistotne a oni nie wymagają wsparcia, ale zaskakuje wola tak odrębnego potraktowania tej jednej grupy i tworzenia dla nich osobnych instytucji wsparcia. Czy nie lepiej byłoby po prostu stworzyć dobrze sprofilowane ścieżki wsparcia dla powracających z zagranicy osób starszych w ramach ogólnych instytucji wsparcia seniorów?

Pomoc IT dla seniora

„Nie wszyscy obywatele mają kompetencje i chcą korzystać z usług tylko cyfrowo. Stworzymy ogólnopolską infolinię administracyjną, która pozwoli uzyskać informacje o tym, co dzieje się ze sprawą załatwianą w każdym urzędzie w Polsce. Dzięki infolinii osoby mniej biegłe w usługach cyfrowych będą mogły dowiedzieć się, w jaki sposób można załatwić sprawę administracyjną i zostaną przekierowane do właściwej instytucji”.

Wsparcie informacyjne dla osób starszych czy mniej biegłych cyfrowo wydaje się potrzebne. Faktycznie wiele osób starszych ma z tym problem, a skala wykluczenia cyfrowego czy – patrząc szerzej – informacyjnego seniorów jest ogromna, co utrudnia im załatwienie wielu spraw i zaspokajanie potrzeb. Czy jednak infolinia wystarczy i czy zadziała? Wydaje się, że przydałoby się bardziej kompleksowe podejście i też bardziej zdecentralizowane. Wiele spraw zapewne trudno będzie osobom starszym przekazać tylko w ramach bezosobowej porady w ramach infolinii (o ile w ogóle uda się łatwo dodzwonić). Ważne jest też by tworzyć mechanizmy wsparcia także na poziomie lokalnym, gdzie żyje dana osoba starsza. Ponadto potrzebna jest polityka wzmacniania różnymi kanałami kompetencji cyfrowych, a także usprawnianie samych procedur załatwiania różnych spraw, by nawet dla mniej sprawnych cyfrowo seniorów nie była to bariera nie do przeskoczenia. Sama infolinia, nie zaszkodzi i oby działała sprawnie, ale to z pewnością zbyt mało w relacji do potrzeby na jakie ta propozycja ma odpowiadać.

Walka z przemocą domową wobec dzieci i rodziców

„W formie wielu kampanii społecznych będziemy pracować nad zwiększeniem świadomości praw ofiar przemocy domowej, zwłaszcza tych najsłabszych – kobiet, dzieci i osób starszych, a także dostępności wsparcia psychologicznego.”

Ten element trudno jednoznacznie wpisać w politykę senioralną, gdyż dotyczy różnych grup wiekowych. Ma to pewien plus – pokazuje się, że przemoc domowa zawsze jest zjawiskiem negatywnym, któremu trzeba publicznie przeciwdziałać, niezależnie od tego, w jakim wieku są jego sprawcy i ofiary. Zważywszy, że o przemocy domowej mówi się najczęściej wobec dzieci i kobiet, wskazanie w tym kontekście także osób starszych to pewne poszerzenie dyskursu. Należy temu przyklasnąć. Przydałaby się przy tym pogłębiona refleksja nie tylko na temat występowania przemocy w życiu części osób starszych, ale i pokazanie specyfiki tej grupy pod kątem zagrożenia oraz jego strukturalnych przyczyn.

Sama kampania, choć na pewno potrzebna, może nie wystarczyć. Potrzebne jest wzmocnienie procedur reagowania i identyfikowania przemocy w życiu osób starszych, prowadzenie odpowiednich działań profilaktyczno-prewencyjnych oraz rozszerzanie wsparcia psychologicznego w obliczu zaistnienia praktyk przemocowych. Trudno orzec, czy autorzy Polskiego Ładu mają świadomość złożoności problemu, ale dobrze, że go chociaż dostrzegają.

Polski Ład dla seniorów

Jak pokazał przegląd instrumentów, część z nich jest interesująca, ale wymaga konkretyzacji i rozwinięcia. Wiele z nich jawi się jako bardzo fragmentaryczne punkty, które chciałoby się widzieć w szerszych pakietach rozwiązań problemów społecznych dotykających osób starszych. Przykładowo, opaska bezpieczeństwa mogłaby być częścią większego tele-medycznego i tele-opiekuńczego pakietu rozwiązań na rzecz bezpieczeństwa, zdrowia i (tele)opieki wobec osób starszych.

W przypadku części propozycji nie widać na tym etapie ani horyzontu czasowego ani finansowego, ani też wyraźne kształtu proponowanych instrumentów. Być może jest to efekt tego, że mówimy na razie o dokumencie zawierającym wstępne założenia i kierunki rozwoju. Z drugiej jednak strony zauważmy, że te elementy Polskiego Ładu, które rządzący podczas Konwencji uznali za godne wyeksponowania, przedstawiono względnie konkretnie. Czyżby więc sprawy senioralne – nie licząc części emerytur bez podatku – nie były traktowane pierwszoplanowo?

Na koniec dodajmy, że nawet gdyby katalog podjętych zagadnień senioralnych był pełniejszy, a ich treść konkretniejsza, wciąż pozostawalibyśmy przed pytaniem o to jak będzie przebiegała realizacja tych założeń i planów. Akurat kwestie senioralne – poza zwolnieniem z podatku części emerytur – pozostają aktualnie w cieniu politycznego i medialne zainteresowania, wobec czego obawy o realizację i presję społeczno-medialną w tym kierunku nie są bezzasadne. Wobec powyższego, wszyscy zainteresowani rozwojem wsparcia osób starszych w realizacji ich praw i podnoszeniu jakości ich życia powinni zabiegać by sytuacja osób starszych w wielu aspektach znalazła miejsce w dalszej debacie o Polskim Ładzie.

Autor: dr Rafał Bakalarczyk, członek zespołu ekspertów Instytutu Polityki Senioralnej