Wykorzystywanie technologii cyfrowej w edukacji stało się już właściwie powszechną praktyką w polskich szkołach. Placówki dysponują nowoczesnym sprzętem, a nauczyciele w pracy z uczniem chętnie korzystają z nowatorskich, interaktywnych metod nauczania. Dostęp do multimedialnych treści poprzez dedykowane aplikacje czy platformy edukacyjne podnosi atrakcyjność zajęć szkolnych. Biorąc pod uwagę panującą tendencję, w najbliższej perspektywie trudno będzie sobie wyobrazić szkołę, która nie działa w środowisku cyfrowym.
Bezpieczeństwo cyfrowe
Przez bezpieczeństwo w środowisku cyfrowym rozumie się zarówno zapewnienie bezpiecznej aktywności uczniów w środowisku cyfrowym, jak i przeciwdziałanie zagrożeniom związanym z bezpieczeństwem sieci, serwerów oraz danych przetwarzanych na urządzeniach.
Istotą bezpieczeństwa jest bieżąca identyfikacja potencjalnych zagrożeń w środowisku cyfrowym oraz świadome działanie ukierunkowane na zapobieganie ich wystąpieniu bądź minimalizowanie negatywnych skutków ich wystąpienia.
Profilaktyka cyberzagrożeń
Ustalenie katalogu działań profilaktycznych w zakresie bezpieczeństwa cyfrowego stanowić będzie odpowiedź na obowiązek upowszechniania wśród dzieci i młodzieży wiedzy o bezpieczeństwie oraz kształtowania właściwych postaw wobec zagrożeń, w tym związanych z korzystaniem z technologii informacyjno-komunikacyjnych - nałożony na szkoły w ustawie z 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe.
Działania prewencyjne są niezbędne dla zapewnienia podstaw bezpieczeństwa cyfrowego w szkole. Aktywna profilaktyka powinna być prowadzona wobec i z udziałem wszystkich członków społeczności szkolnej - uczniów i ich rodziców oraz nauczycieli i innych pracowników placówki.
Działania profilaktyczne powinny mieć charakter systemowy, ciągły i skoordynowany - zakres tych działań należy wpisać w realizowany w szkole program wychowaczo-profilaktyczny i inwestycyjny.
Polityka bezpieczeństwa cyfrowego
Zadaniem dyrektora szkoły jest opracowanie szkolnego planu zapewnienia bezpieczeństwa cyfrowego, który - przy akceptacji nauczycieli, rodziców i uczniów - powinien stanowić oficjalny dokument przyjęty do realizacji. Plan powinien kompleksowo określać kierunki działania o charakterze kadrowym, edukacyjnym, wychowawczym i techniczno-inwestycyjnym. Najważniejszy element planu działania będzie tzw. polityka bezpieczeństwa cyfrowego w szkole - uwzględniająca wprowadzenie standardów i procedur zgłaszania incydentów (zdarzeń niepożądanych) oraz interwencji w sytuacji zagrożenia. Innymi słowy - wprost wskazuje oczekiwane działanie uczestnika systemu bezpieczeństwa - co i jak zgłaszać, do kogo, gdzie szukać pomocy.
Polityka bezpieczeństwa cyfrowego w szkole stanowi zbiór zasad obejmujący opracowane procedury reagowania i działania w sytuacjach zidentyfikowanych i sklasyfikowanych jako występujące w środowisku cyfrowym szkoły oraz pojawiające się w związku z użytkowaniem sieci i urządzeń przez nauczycieli, uczniów i osób trzecich.
Polityka bezpieczeństwa cyfrowego w szkole nie może być dokumentem abstrakcyjnym - oderwanym od rzeczywistych potrzeb i możliwości placówki. W aspekcie praktycznym, działania wskazane w dokumencie powinny wynikać wprost z indywidualnej diagnozy szkoły obejmującej - ocenę aktualnych potrzeb edukacyjnych jej uczniów i nauczycieli, weryfikację posiadanej infrastruktury cyfrowej, analizę występujących i potencjalnych zagrożeń w przestrzeni cyfrowej. Co istotne - właściwe prowadzenie polityka bezpieczeństwa cyfrowego nie jest jednorazową aktywnością - wymagać będzie aktualizacji w zakresie utrzymania pożądanego poziomu bezpieczeństwa adekwatnie do ewaluacji zagrożeń w środowisku cyfrowym danej szkoły.
Zobacz: Bezpieczeństwo
Bezpieczeństwo cyfrowe w praktyce
Dzieci i młodzież oraz nauczyciele i inni pracownicy szkoły - z usług i treści dostępnych w sieci - korzystają zarówno w szkole jak i poza nią. Pozaszkolna aktywność w sieci wciąż jednak powinna pozostawać w kręgu zainteresowania szkoły - analogicznie jak aktywność w szkolnym środowisku cyfrowym. W kontekście aktywności cyfrowej mówimy przecież o zachowaniu pożądanej postawy - trudno się zatem spodziewać, że właściwe zachowanie w zakresie bezpieczeństwa powinno występować tylko w warunkach szkolnych a nie poza nią.
Powołanie lidera cyberbezpieczeństwa
Rekomendowanym działaniem dla dyrektora szkoły jest powołanie - najlepiej spośród grona pedagogicznego - osoby będącej liderem i koordynatorem działań prowadzonych w szkole na rzecz cyberbezpieczeństwa. Funkcji tej nie należy utożsamiać z funkcja techniczną związaną z utrzymaniem infrastruktury technicznej - szczególnie jeśli funkcja ta wykonywana jest przez podmioty zewnętrzne.
Lider bezpieczeństwa cyfrowego powinien - z uwzględnieniem bieżących potrzeb szkoły - działać w obszarze organizacji procesu nabywania dziedzinowych kompetencji nauczycieli i pozostałych pracowników szkoły, zarządzanie szkolnymi zasobami narzędzi zapewniających bezpieczeństwo cyfrowe oraz przede wszystkim koordynować działań w przypadku wystąpienia zagrożenia. Lider powinien angażować się również w koordynację działań służących rozwijaniu kompetencji cyfrowych uczniów oraz ich rodziców.
Dyrektor szkoły - o ile będzie miał możliwość powołania lidera - powinien mu stworzyć odpowiednie warunki działania. Z praktycznego punktu widzenia preferowane byłoby powierzenie funkcji lidera działań na rzecz cyberbezpieczeństwa np. wicedyrektorowi szkoły, którego zakres obowiązków obejmuje kwestie cyfrowego rozwoju szkoły.
Szkolny kontrakt cyfrowy
Powszechnie stosowaną praktyką - niekoniecznie trafną - jest prewencyjne działanie szkoły skoncentrowane na zakazach. Zamykanie dostępu lub ograniczanie dostępu do Internetu w przestrzeni szkolnej oraz wprowadzanie zakazu korzystania z telefonów komórkowych czy innych urządzeń elektronicznych (np. tabletów) na terenie szkoły. Zakazy te wpisywane są zazwyczaj do statutu i/lub regulaminu szkoły. Stosowany wzorzec tylko pozornie przyczynia się do zapewnienia bezpieczeństwa cyfrowego w środowisku szkolnym. Preferowany przez większość szkół model oparty na zakazach pozostaje w sprzeczności z preferowanym przez uczniów modelem niemal nieograniczonej aktywności w sieci oraz swobody korzystania z jej zasobów i komunikowania się. Powstający dysonans powoduje, że uczniowie traktują szkołę jako nieprzyjazne środowisko restrykcji i wykluczenia.
W powszechnej opinii ekspertów dominujące w polskich szkołach blokowanie dostępu do Internetu i ograniczanie możliwości korzystania z urządzeń elektronicznych - nie jest rozwiązaniem zapewniającym bezpieczeństwo cyfrowe.
Rekomendowaną praktyką jest wypracowanie - na bazie przeprowadzonego dialogu - szkolnego kontraktu cyfrowego uzgodnionego i zawartego między wszystkimi współtwórcami środowiska edukacji, tj. uczniami (poprzez aktywność samorządu uczniowskiego i zainteresowanych uczniów), ich rodzicami (poprzez udział rad rodziców i zainteresowanych rodziców) oraz nauczycielami i innymi pracownikami szkoły.
Szkolny kontrakt cyfrowy - w formie umowy - powinien zapewniać respektowanie uprawnień szkoły do tworzenia warunków bezpieczeństwa cyfrowego i wykluczenia przypadków nielegalnego i wychowawczo niepożądanego korzystania z treści i usług cyfrowych, w oparciu o otwarty dostęp do infrastruktury internetowej, budowaniu atmosfery zaufania między nauczycielami a uczniami w świecie edukacji cyfrowej.
Celem takiego kontraktu jest uzgodnienie oraz późniejsze respektowanie katalogu uprawnień i zobowiązań wobec wszystkich członków społeczności szkolnej w zakresie ich uczestnictwa w rzeczywistości cyfrowej.
Promocja bezpieczeństwa cyfrowego
Pomimo biegłości dzieci i młodzieży w korzystaniu z nowych technologii, wciąż aktualny pozostaje problem deficytu kompetencji uczniów w zakresie bezpieczeństwa cyfrowego. Wyzwaniem dla szkoły - w kontekście zapewnienia bezpieczeństwa cyfrowego - jest zatem prowadzenie działań podnoszących świadomość uczniów o zagrożeniach związanych z korzystaniem z treści i usług elektronicznych.
Promocja bezpieczeństwa w sieci - w tym działania motywacyjne i edukacyjne - powinna być prowadzona w odniesieniu do każdej grupy wiekowej uczniów, w sposób dla nich atrakcyjny i zrozumiały, z poszanowaniem systemu wartości przez nich akceptowanego. Działania edukacyjne powinny akcentować pozytywne cechy Internetu - działanie przez bodźce pozytywne.
Z badań przeprowadzonych w tym roku przez Państwowy Instytut Badawczy NASK - Nastolatki 3.0. Raport z ogólnopolskiego badania uczniów - wynika, że niemal wszyscy nastolatkowie (96%) zadeklarowali codzienne korzystanie z sieci, zarówno w domu jak i w szkole. Ważne zatem jest, aby uczniowie korzystali z sieci z pełną świadomością czyhających w tym środowisku zagrożeń. W tym kontekście szkoła odgrywa istotną rolę świadomego przewodnika w eksploracji Internetu i nabywaniu przez uczniów właściwych zachowań w Internecie.
Działania uświadamiające problematykę bezpieczeństwa cyfrowego można prowadzić w różnej formie, warto jednak określić coroczny minimalny zakres programowy uwzględniający, np.:
- cykl spotkań społeczności szkolnej z ekspertem tematyki cyberbezpieczeństwa w różnych aspektach (nauczyciel, pedagog, psycholog, informatyk, policjant, itp.)
- lekcje wychowawcze na temat wybranych zagadnień bezpieczeństwa cyfrowego
- konkursy o tematyce bezpieczeństwa w Internecie
- projekty edukacyjne uwzględniające nowe technologie informacyjno-komunikacyjne oraz bezpieczeństwa cyfrowego (finansowanych np. ze środków unijnych, fundacji)
Inwestycje w infrastrukturę cyfrową
Inwestując w infrastrukturę cyfrową szkoły - przy uwzględnieniu oczywiście możliwości finansowych placówki - należy dążyć do zakupów urządzeń dostosowanych do potrzeb i warunków wykorzystania przez uczniów (trwałość i funkcjonalność) oraz profesjonalnych rozwiązań sieci (routery, firewall).
Bezpieczeństwo cyfrowe jest silnie powiązane z jakością infrastruktury informatycznej. Obok zwalczania zagrożeń związanych ze złośliwym oprogramowaniem, na poziomie technicznym instalowane i aktualizowane powinny być systemy blokowania ruchu pod kontem filtrowania treści nieodpowiednich, niepożądanych i nielegalnych dla dzieci i młodzieży. W tym miejscu należy zaznaczyć, że zapewnienie bezpieczeństwa sieci oraz filtrowania treści - w myśl art. 27 ustawy prawo oświatowe - należy do obowiązków nauczyciela.
Witold Trzebnicki
doświadczony pracownik administracji publicznej, specjalista z zakresu prawa samorządowego, ekspert w sprawach społeczno-gospodarczych, działacz na rzecz rozwoju lokalnego
Podstawa prawna
art. 10 ust. 1 pkt 1, art. 27 ustawy z 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (j.t. Dz.U. z 2019 r. poz. 1148; ost.zm. Dz.U. z 2019 r. poz. 1681)