Urządzenia służące do doprowadzania lub odprowadzania płynów, pary, gazu, energii elektrycznej oraz inne urządzenia podobne nie należą do części składowych nieruchomości, jeżeli wchodzą w skład przedsiębiorstwa.
Art. 49 § 1 jest wyjątkiem od reguły zawartej w art. 191 kodeksu cywilnego, który stanowi, że własność nieruchomości rozciąga się na rzecz ruchomą połączoną z nieruchomością w taki sposób, że stała się jej częścią składową w rozumieniu art. 47 § 2.
W obecnym stanie prawnym za urządzenia przesyłowe rozumie się wyłącznie urządzenia służące do odprowadzania płynów, pary, gazu, energii elektrycznej oraz inne urządzenia podobne.
Wymienione urządzenia stanowią odrębny od gruntu przedmiot własności, jeżeli została spełniona przesłanka określona w badanym przepisie. Przesłanka ta polega na tym, że wymienione urządzenia „wchodzą w skład przedsiębiorstwa lub zakładu”.
Zobacz: Zmiany w Kodeksie cywilnym
Wykładkę pojęcia „wchodzą w skład przedsiębiorstwa” należy poszukiwać w wyroku Trybunału Konstytucyjnego w uchwale z 4 grudnia 1991 r. W. 4/91 OTK 1991 r. poz. 22), w której Trybunał ustalił powszechnie obowiązującą wykładnię art. 45 ust. 2 ustawy z dnia 6 kwietnia 1984 r. o gospodarce energetycznej (Dz. U. 1984 r. Nr 21 poz. 96 ze zm.). W uzasadnieniu uchwały Trybunał Konstytucyjny wyraził pogląd, że „przy ocenie kwestii własności urządzeń przyłączonych do sieci przedsiębiorstwa przepisami właściwymi są w szczególności art. 49 i 191 kc. (...) Końcowe zastrzeżenie art. 49 kc, uzależniające zastosowanie tego przepisu od przesłanki, aby objęte nim urządzenia wchodziły w skład przedsiębiorstwa lub zakładu, jest kwestią faktu. Jest ona spełniona z chwilą podłączenia wymienionych w art. 49 kc urządzeń do sieci należącej do przedsiębiorstwa lub zakładu. W rezultacie urządzenia te przestają być częścią składową nieruchomości, na której zostały zbudowane, i nie stanowią na podstawie art. 191 kc własności właściciela tej nieruchomości.
Z chwilą bowiem połączenia ich w sposób trwały z przedsiębiorstwem w taki sposób, że nie mogą być od niego odłączone bez uszkodzenia lub istotnej zmiany całości albo przedmiotu odłączonego (art. 47 § 2 i 3 kc), stają się częścią składową tego przedsiębiorstwa. Podstawę prawną przejścia własności stanowi art. 191 kc odniesiony mutatis mutandis, ze względu na treść art. 49 kc, do przedsiębiorstwa (zakładu). Z chwilą połączenia w sposób trwały z siecią urządzeń przedsiębiorstwa wymienione w art. 49 kc urządzenia, jako jego części składowe, stają się przedmiotem własności tej osoby, która jest właścicielem przedsiębiorstwa”.
W świetle tej uchwały Trybunału Konstytucyjnego oraz wielu orzeczeń sądowych wejście w skład przedsiębiorstwa lub zakładu rozumiane jest jako trwałe połączenie z siecią urządzeń stanowiącą własność danego przedsiębiorstwa (wyrok Sądu Najwyższego: z 20 września 2000 r. I CKN 608/99, wyrok Sądu Antymonopolowego z 16 czerwca 1999 r. XVII Ama 22/99). W wyroku z 31 stycznia 2003 r. IV CKN 1715/2000, Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że w świetle art. 49 kc dopiero ustalenie, że urządzenie nim objęte jest powiązane fizycznie bądź funkcjonalnie w taki sposób, że staje się częścią składową przedsiębiorstwa, wyklucza uznanie tego urządzenia za część składową nieruchomości, choćby było z nią trwale związane. Niektórzy przedstawiciele nauki prawa wyrażają jednak pogląd, że przesłanką zastosowania art. 49 kc jest stwierdzenie, że określone urządzenie nie tylko zostało fizycznie przyłączone do sieci, ale również z prawnego punktu widzenia weszło w skład przedsiębiorstwa. Podobnie Sąd Najwyższy w wyroku z 20 września 2000 r. I CKN 608/99, stwierdził, że stacja transformatorowa wybudowana przez odbiorcę energii elektrycznej przestaje być częścią składową gruntu z chwilą technicznego przyłączenia do sieci zarządzanej przez zakład energetyczny. Z tą chwilą stacja transformatorowa wchodzi w skład przedsiębiorstwa, jakim jest zakład energetyczny, natomiast odbiorca energii będący właścicielem gruntu traci jej własność.
Zobacz: Kiedy można wejść na prywatny grunt?
Kodeks cywilny nie definiuje pojęcia urządzenia. Definicje określonych rodzajów urządzeń znalazły się natomiast w niektórych ustawach szczegółowych regulujących sprawy związane z dostarczaniem i odprowadzaniem wody, pary, gazu oraz prądu elektrycznego. W ustawie z dnia 10 kwietnia 1997 r. - Prawo energetyczne (Dz. U. 2003 r. Nr 153 poz. 1504) zawarta została definicja terminu „urządzenia” używanego w jej przepisach. Zgodnie z art. 3 pkt 9 tej ustawy, użyte w ustawie określenie „urządzenia” oznacza „urządzenia techniczne stosowane w procesach energetycznych”. Z kolei w myśl przepisów ustawy z dnia 7 czerwca 2001 r. o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzaniu ścieków (Dz. U. 2001 r. Nr 72 poz. 747 ze zm.) użyte w tej ustawie określenia oznaczają:
- „urządzenia kanalizacyjne” - sieci kanalizacyjne, wyloty urządzeń kanalizacyjnych służących do wprowadzania ścieków do wód lub do ziemi oraz urządzenia podczyszczające i oczyszczające ścieki oraz przepompownie ścieków,
- „urządzenie pomiarowe” - przyrząd pomiarowy mierzący ilość odprowadzanych ścieków, znajdujący się na przyłączu kanalizacyjnym,
- „urządzenia wodociągowe” - ujęcia wód powierzchniowych i podziemnych, studnie publiczne, urządzenia służące do magazynowania i uzdatniania wód, sieci wodociągowe, urządzenia regulujące ciśnienie wody.
Do urządzeń nie można natomiast zakwalifikować przyłączy, "które stanowią odcinek przewodu łączącego sieć przedsiębiorstwa dostarczającego media z wewnętrzną instalacją odbiorcy" bowiem przyłącze jest odrębną rzeczą ruchomą wchodzącą w skład sieci, stanowiącą własność osoby, która poniosła koszty jego budowy.
Wejście urządzenia w skład przedsiębiorstwa jest kwestią faktu (tak wyrok TK z dnia 4 grudnia 1991 r., W 4/91, OTK 1991, nr 1, poz. 22), co oznacza, że z chwilą przyłączenia urządzenia do sieci, która należy do przedsiębiorstwa lub zakładu, urządzenia te przestają być częścią składową nieruchomości, a stają się składnikiem przedsiębiorstwa (art. 55[1] k.c.).
Z chwilą przyłączenia takich urządzeń do sieci stają się one rzeczą ruchomą w rozumieniu prawa.