Zasady prowadzenia kampanii wyborczej regulują przepisy ustawy z 5 stycznia 2011 r. - Kodeks wyborczy (dalej: k.w.). Przede wszystkim chciałbym zwrócić uwagę na art. 105 k.w., który podaje definicję agitacji wyborczej (istotny element kampanii wyborczej), wskazując, że jest to publiczne nakłanianie lub zachęcanie do głosowania w określony sposób, w tym w szczególności do głosowania na kandydata określonego komitetu wyborczego.
Agitacja wyborcza
Agitacja nie może przekraczać pewnych granic, o czym również stanowią przepisy k.w. Mam tu przede wszystkim na myśli przepisy wskazujące miejsca, w których agitacja jest zakazana. Zgodnie z art. 108 k.w. zabrania się prowadzenia agitacji wyborczej:
- na terenie urzędów administracji rządowej i administracji samorządu terytorialnego oraz sądów,
- na terenie zakładów pracy w sposób i formach zakłócających normalne funkcjonowanie,
- na terenie jednostek wojskowych i innych jednostek organizacyjnych podległych Ministrowi Obrony Narodowej oraz oddziałów obrony cywilnej, a także skoszarowanych jednostek podległych ministrowi właściwemu do spraw wewnętrznych. Zabroniona jest również agitacja wyborcza na terenie szkół wobec uczniów.
Oczywiście za agitację wyborczą nie uznaje się prowadzonych przez szkołę zajęć z zakresu edukacji obywatelskiej polegającej na upowszechnianiu wśród uczniów wiedzy o prawach i obowiązkach obywateli, znaczeniu wyborów w funkcjonowaniu demokratycznego państwa prawnego oraz zasadach organizacji wyborów.
Zakazane formy agitacji wyborczej
Należy też wymienić czynności, które podejmowane w ramach agitacji są czynnościami niedozwolonymi. I tak przykładowo, zabrania się komitetom wyborczym, kandydatom oraz wyborcom prowadzącym agitację wyborczą na rzecz komitetów wyborczych lub kandydatów organizowania loterii fantowych, innego rodzaju gier losowych oraz konkursów, w których wygranymi są nagrody pieniężne lub przedmioty o wartości wyższej niż wartość przedmiotów zwyczajowo używanych w celach reklamowych lub promocyjnych.
Komitet wyborczy ma obowiązek, w terminie 7 dni od dnia przyjęcia przez właściwy organ wyborczy zawiadomienia o utworzeniu komitetu, powiadomić ten organ wyborczy o adresie strony internetowej komitetu, na której komitet wyborczy umieszcza informacje określone w Kodeksie wyborczym (art. 102 § 1 k.w.). Obowiązek ten nie dotyczy komitetów wyborczych, które zgłaszają kandydata lub kandydatów wyłącznie do rady gminy lub rady powiatu.
W trakcie kampanii wyborczej zabrania się także podawania lub dostarczania - w ramach prowadzonej agitacji wyborczej - napojów alkoholowych nieodpłatnie lub po cenach sprzedaży netto możliwych do uzyskania, nie wyższych od ceny nabycia lub kosztów wytworzenia. Zabrania się również w ramach prowadzonej agitacji wyborczej nieodpłatnego rozdawania przedmiotów o wartości wyższej niż wartość przedmiotów zwyczajowo używanych w celach reklamowych lub promocyjnych.
Sto tysięcy kary za oczernianie kontrkandydatów
Należy też pamiętać, iż niedopuszczalne metody agitacji wyborczej, polegające np. na przedstawianiu nieprawdziwych informacji, mogą skończyć się (i to w trybie ekspresowym) postępowaniem sądowym. Zgodnie bowiem z art. 111 § 1 k.w., jeżeli rozpowszechniane - w tym również w prasie - materiały wyborcze, w szczególności plakaty, ulotki i hasła, a także wypowiedzi lub inne formy prowadzonej agitacji wyborczej, zawierają informacje nieprawdziwe, kandydat lub pełnomocnik wyborczy zainteresowanego komitetu wyborczego ma prawo wnieść do sądu okręgowego wniosek o wydanie orzeczenia:
- zakazu rozpowszechniania takich informacji,
- przepadku materiałów wyborczych zawierających takie informacje,
- nakazania sprostowania takich informacji,
- nakazania publikacji odpowiedzi na stwierdzenia naruszające dobra osobiste,
- nakazania przeproszenia osoby, której dobra osobiste zostały naruszone,
- nakazania uczestnikowi postępowania wpłacenia kwoty do 100 tys. zł na rzecz organizacji pożytku publicznego.
Kampania w radiu, telewizji oraz Internecie
Komitety wyborcze mają prawo prowadzenia agitacji wyborczej w programach publicznych i niepublicznych nadawców radiowych i telewizyjnych, w formie audycji wyborczych. Audycją wyborczą jest część programu radiowego lub telewizyjnego, niepochodząca od nadawcy, stanowiąca odrębną całość ze względu na treść lub formę. Komitetom wyborczym, których kandydaci zostali zarejestrowani, przysługuje, w okresie od 15-dnia przed dniem wyborów do dnia zakończenia kampanii wyborczej, prawo do rozpowszechniania nieodpłatnie audycji wyborczych w programach publicznych nadawców radiowych i telewizyjnych na koszt tych nadawców. Audycje wyborcze komitetu wyborczego dostarczane są do publicznych nadawców radiowych i telewizyjnych nie później niż na 24 godziny przed dniem ich rozpowszechnienia. Niezależnie od prawa do bezpłatnych audycji wyborczych każdy komitet wyborczy może od dnia przyjęcia przez właściwy organ wyborczy zawiadomienia o utworzeniu komitetu wyborczego do dnia zakończenia kampanii wyborczej rozpowszechniać odpłatnie audycje wyborcze w programach publicznych i niepublicznych nadawców radiowych i telewizyjnych.
Finansowanie kampanii wyborczej
Kwestie związane z finansowaniem kampanii wyborczej zostały szczegółowo przeanalizowane w wyjaśnieniach Państwowej Komisji Wyborczej dotyczących zasad finansowania kampanii wyborczej w wyborach organów jednostek samorządu terytorialnego, zarządzonych na 21 października 2018 r. W związku z powyższym ja ograniczę się bardzo wybiórczo do tej problematyki. Po pierwsze, prawo do prowadzenia kampanii wyborczej na rzecz kandydatów przysługuje, na zasadzie wyłączności, komitetowi wyborczemu (art. 84 § 1 k.w.). Oznacza to, że wszelkie czynności związane z pozyskiwaniem środków finansowych, dokonywaniem wydatków na organizowanie spotkań wyborczych i promocją poszczególnych kandydatów w formie plakatów, ulotek itd. mogą być prowadzone tylko przez komitety wyborcze i wyłącznie w okresie kampanii wyborczej, która rozpoczyna się z dniem ogłoszenia rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów o zarządzeniu wyborów, a kończy się na 24 godziny przed dniem wyborów (art. 104 k.w.). Po drugie, za gospodarkę finansową komitetu pełną odpowiedzialność ponosi pełnomocnik finansowy komitetu wyborczego (art. 127 § 1 k.w.). Zgodnie z art. 130 § 2 k.w. bez pisemnej zgody pełnomocnika finansowego nie można zaciągać żadnych zobowiązań finansowych w imieniu i na rzecz komitetu wyborczego.
Pozyskiwanie środków na kampanię
Jeżeli chodzi o finansowanie komitetu wyborczego partii politycznej, to środki finansowe przekazywane temu komitetowi mogą pochodzić wyłącznie z funduszu wyborczego tej partii, tworzonego na podstawie przepisów ustawy z 27 czerwca 1997 r. o partiach politycznych (dalej: u.p.p.). Tak wynika z art. 132 § 1 k.w. Komitet wyborczy może pozyskiwać środki finansowe tylko z przelewów dokonywanych z rachunku bankowego funduszu wyborczego na rachunek komitetu wyborczego.
Komitet wyborczy gromadzi środki finansowe wyłącznie na jednym rachunku bankowym (art. 134 § 1 k.w.).
Z kolei, gdy chodzi o finansowanie koalicyjnego komitetu wyborczego, to środki finansowe przekazywane temu komitetowi mogą pochodzić wyłącznie z funduszy wyborczych partii politycznych wchodzących w skład koalicji wyborczej (art. 132 § 2 k.w.). Komitet wyborczy może pozyskiwać środki finansowe tylko z przelewów dokonywanych z rachunków bankowych funduszy wyborczych na rachunek komitetu wyborczego. Nieco inaczej przedstawia się finansowanie komitetu wyborczego organizacji. Środki finansowe komitetu wyborczego organizacji mogą pochodzić wyłącznie z wpłat osób fizycznych oraz
z kredytów bankowych zaciągniętych przez komitet wyborczy. Najprościej przedstawiają się zasady finansowania komitetu wyborczego wyborców, albowiem środki tego komitetu wyborczego mogą pochodzić wyłącznie z wpłat osób fizycznych oraz z kredytów bankowych zaciągniętych przez komitet wyborczy.
Zobacz: Ustrój i jednostki
Ograniczenia i zakazy dotyczące finansowania kampanii
Przepisy Kodeksu wyborczego wprowadzają następujące zakazy i ograniczenia w finansowaniu komitetów wyborczych: komitety wyborcze mogą pozyskiwać środki finansowe jedynie na cele związane z wyborami (art. 129 § 1 k.w.). Pozyskiwanie środków finansowych jest dozwolone dopiero od dnia wydania przez właściwy organ wyborczy postanowienia o przyjęciu zawiadomienia o utworzeniu komitetu wyborczego (art. 129 § 2 pkt 1 k.w.). Ponadto zabronione jest pozyskiwanie środków po dniu wyborów (art. 129 § 2 pkt 2 k.w.). Komitetom wyborczym nie wolno przyjmować korzyści majątkowych o charakterze niepieniężnym (np. darowizn rzeczowych, darmowych usług), z wyjątkiem (art. 132 § 5 k.w.):
- nieodpłatnych usług polegających na rozpowszechnianiu plakatów i ulotek wyborczych przez osoby fizyczne, pomocy w pracach biurowych udzielanej przez osoby fizyczne,
- wykorzystania przedmiotów i urządzeń, w tym pojazdów mechanicznych, udostępnianych nieodpłatnie przez osoby fizyczne,
- nieodpłatnego udostępniania miejsc do ekspozycji materiałów wyborczych przez osoby fizyczne nieprowadzące działalności gospodarczej w zakresie reklamy.
Zabronione jest udzielanie korzyści majątkowych przez jeden komitet wyborczy innemu komitetowi wyborczemu (art. 131 § 1 k.w.). Zabronione jest również przeprowadzanie przez komitet wyborczy zbiórek publicznych (art. 131 § 2 k.w.). Dotyczy to również partii politycznej (art. 24 ust. 6 u.p.p.).
Komitety wyborcze mogą wydatkować na kampanię wyborczą wyłącznie kwoty ograniczone limitem wydatków (art. 135 § 1 k.w.).
Limity kampanijnych wydatków
W wyborach do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw limit wydatków oblicza się mnożąc kwotę przypadającą na jeden mandat radnego przez liczbę mandatów przypadających na okręg lub okręgi, w których komitet wyborczy zarejestrował kandydatów (bez względu na liczbę zgłoszonych kandydatów). Kwota przypadająca na jeden mandat radnego wynosi w wyborach do rady gminy w gminach do 40 tys. mieszkańców - 1064 zł. W wyborach do rady gminy w gminach powyżej 40 tys. mieszkańców oraz w wyborach do rad dzielnic miasta stołecznego Warszawy - 1276,80 zł. W wyborach do rady powiatu - 2553,60 zł. W wyborach do rady miasta w miastach na prawach powiatu - 3830,40 zł. W wyborach do sejmiku województwa - 6384,00 zł. Limit wydatków związanych z prowadzeniem kampanii wyborczej kandydata na wójta w gminach do 500 tys. mieszkańców ustala się, mnożąc liczbę mieszkańców danej gminy przez kwotę 60 gr, a w gminach powyżej 500 tys. mieszkańców, mnożąc pierwsze 500 tys. przez kwotę 60 gr, a nadwyżkę ponad 500 tys. przez kwotę 30 gr.
Sporządzanie sprawozdań finansowych
Finansowanie kampanii wyborczej jest jawne (art. 125 k.w.). Pełnomocnik finansowy komitetu wyborczego ma obowiązek sporządzenia i przedłożenia organowi wyborczemu, który przyjął zawiadomienie o jego utworzeniu, sprawozdania o przychodach, wydatkach i zobowiązaniach finansowych komitetu, w tym o uzyskanych kredytach bankowych i warunkach ich uzyskania - w terminie trzech miesięcy od dnia wyborów (art. 142 § 1 k.w.).
Nadwyżka finansów
Nadwyżka finansów pozostała po wyborach to nadwyżka pozyskanych środków nad poniesionymi wydatkami. W wyniku rozliczenia kampanii wyborczej komitet wyborczy ustala wstępnie, czy uzyskał nadwyżkę pozyskanych środków na cele kampanii wyborczej nad poniesionymi wydatkami. Ostateczna wysokość nadwyżki, zgodnie z art. 138 § 4 k.w., zostanie ustalona po wydaniu przez właściwy organ wyborczy postanowienia o przyjęciu bądź odrzuceniu sprawozdania finansowego, z uwzględnieniem zobowiązań majątkowych, o których mowa w art. 130 § 2 k.w..
Finansowanie kampanii przed II turą wyborów
Kampanię wyborczą przed ponownym głosowaniem w wyborach wójtów (burmistrzów, prezydentów miast) mogą prowadzić wyłącznie te komitety wyborcze, których kandydaci uczestniczą w tym głosowaniu. Komitety wyborcze, których kandydaci nie uczestniczą w ponownym głosowaniu, nie mogą pozyskiwać środków finansowych po dniu wyborów do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw. Komitety te nie mogą także po tym dniu zaciągać nowych zobowiązań. Do dnia przedłożenia sprawozdania wyborczego mają one jedynie prawo pokrywać zaciągnięte wcześniej zobowiązania oraz wydatkować środki na cele związane z zakończeniem działalności komitetu i sporządzeniem sprawozdania. ©℗
dr Stanisław Bułajewski
radca prawny, konstytucjonalista z Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie
Podstawy prawne
-
art. 84, art. 102, art. 105, art. 108, art. 111, art. 125, art. 127, art. 129, art. 130, art. 131, art. 132, art. 134, art. 135, art. 138, art. 142 ustawy z 5 stycznia 2011 r. - Kodeks wyborczy (j.t. Dz.U. z 2018 r. poz. 754; ost. zm. Dz.U. z 2018 r. poz. 1349