Stosowane w transporcie zaawansowane rozwiązania technologii informacyjno-komunikacyjnych (tzw. ICT), nazywa się zazwyczaj terminem „Inteligentne Systemy Transportowe” lub też „systemy telematyki transportu”. Rozwiązania powyższe należą do jednych z najbardziej wydajnych sposobów podnoszenia sprawności i efektywności transportu. Świadczy o tym praktyka gospodarcza państw członkowskich UE i innych krajów zaawansowanych w ich implementacji.
Narzędzia z zakresu inteligentnych systemów transportowych (powszechnie stosowanym skrótem pochodzącym z jęz. angielskiego jest „ITS”) znajdują się w fazie szybkiego rozwoju technologicznego, jak również na etapie intensywnego upowszechniania. Rosnąca skala wdrożeń w wielu krajach i różnych regionach świata wynika ze sporego potencjału rozwiązań ITS, skutkującego niebagatelnym usprawnieniem istniejących systemów transportowych.
Rozwiązania telematyczne rozwijane są równolegle w różnych sektorach transportu. I tak:
- w kolejnictwie mamy Europejski System Zarządzania Ruchem Kolejowym (ERTMS), który obejmuje dwa podsystemy: Europejski System Sterowania Pociągiem (ETCS) oraz Kolejową Sieć GSM (GSM-R).
- w transporcie lotniczym mówimy o Systemie Single European Sky ATM Research (SESAR), (jest to po prostu europejski system zarządzania ruchem lotniczym nowej generacji, który stanowi ważki techniczny komponent w tworzeniu jednolitej europejskiej przestrzeni powietrznej (SES).
- w transporcie morskim rozwijany jest System SafeSeaNet, który stanowi centralny komponent systemu monitoringu ruchu statków i informacji w ramach Unii Europejskiej, tj. System VTMS.
- w transporcie wodnym śródlądowym mamy System River Information Service (RIS), zapewniający zharmonizowane usługi informacji rzecznej na śródlądowych drogach wodnych w UE.
Z drugiej strony należy przyznać, iż w sektorze transportu drogowego brak jest obecnie interoperacyjnych rozwiązań, które zapewniałyby ciągłość usług na całej sieci transportu drogowego zarówno w wymiarze krajowym jak też europejskim. I tu jest duże pole do zagospodarowania.
Czytaj także: Inteligentne Systemy Transportowe - korzyści z zastosowania>>
Stworzyć dobry ITS
Ważnym czynnikiem warunkującym efektywność planowanych wdrożeń ITS jest zapewnienie interoperacyjności stosowanych aplikacji. Oznacza to umożliwienie współdziałania poszczególnych systemów telematycznych. Zachowanie interoperacyjności pozwala na tworzenie ich funkcjonalnie powiązanych grup oraz rozbudowanych struktur sieciowych. Dzięki takiemu zharmonizowanemu działaniu, możliwe jest zwiększenie skuteczności poszczególnych rodzajów transportu, ale także poprawa jakości ich współdziałania. Sieci interoperacyjnych systemów telematycznych ułatwiają bowiem dostosowanie poziomu dostępności usług transportowych (tzw. podaż usług) do zmiennych wymagań użytkowników, czyli popytu.
Istotnym argumentem za rozwojem ITS w skali całego kraju jest fakt, iż zastosowanie interoperacyjnych aplikacji ITS umożliwi w przyszłości koordynację działania systemów transportowych na terytoriach poszczególnych państw członkowskich UE oraz w wymiarze transgranicznym. W efekcie, umożliwiona będzie realizacja postulatu ciągłości usług transportowych – długofalowy cel, którego osiągnięciem władze Unii Europejskiej są silnie zainteresowane.
Z powyższego wynika zatem, iż przy relatywnie niewielkich nakładach na wdrożenie interoperacyjnych systemów telematycznych oraz towarzyszących im rozwiązań organizacyjnych możliwe jest osiągnięcie poważnego postępu funkcjonowania poszczególnych rodzajów transportu oraz ich wzajemnego współdziałania.
W efekcie skoordynowanego stosowania ITS może wzrosnąć skuteczność i efektywność systemu transportowego. Konsekwencją tego procesu może być poprawa jakości usług transportowych, odczuwana zarówno przez mieszkańców dużych aglomeracji, jak i małych miejscowości.
W tym miejscu należy podkreślić, iż w przypadku transportu drogowego pozytywne efekty skoordynowanego stosowania ITS są szczególnie wyraźne. W przypadku sektora drogowego pojęciem „inteligentnych systemów transportowych” objęta jest dość szeroka gama rozwiązań ITS. Związane to jest z dużym zróżnicowaniem sprawdzonych i skutecznych technik i rodzajów aplikacji.
Gdzie ITS przynosi dobre „owoce”?
Stosowanie aplikacji ITS jest zwłaszcza efektywne w obszarach wspomagania zarządzania ruchem, (w szczególności zarządzania sytuacjami kryzysowymi), zarządzania taborem transportowym w zakresie transportu publicznego (w tym miejskiego), jak i w logistyce transportu towarowego.
Ważną rolę ITS spełnia również w rozwoju systemów informacji dla kierujących oraz pasażerów, podwyższających efektywność i komfort podróżowania, w tym ułatwiających lokalizację i planowanie podróży, a także w systemach wspomagania bezpieczeństwa ruchu drogowego (BRD) - system eCall.
Ważkim krokiem na drodze rozwoju narzędzi ITS jest koordynacja funkcjonowania transportu drogowego. Oczywiście jest to jest zadanie szalenie trudne i skomplikowane. Wynika to z typowych dla tego sektora cech. Przede wszystkim chodzi o indywidualizację procesów decyzyjnych dotyczących mobilności i zaspokajania potrzeb transportowych (wynikająca z istnienia częściowo odrębnych w sensie funkcjonalnym systemów gospodarczych: miejskich, regionalnych, krajowych), policentryczności i wieloszczeblowości zarządzania infrastrukturą drogową (mówimy tutaj o administracji drogowej o charakterze regionalnym i lokalnym dla dróg niższych kategorii), czy rozproszeniu rynku operatorów telekomunikacyjnych oraz dostawców usług (wykorzystujących aplikacje i świadczących usługi ITS).
Zharmonizowane wdrożenie interoperacyjnych rozwiązań ITS będzie krokiem zapewniającym prawidłowe funkcjonowanie transportu drogowego tak w Warszawie, jak i w Zielonce. Ale musimy pamiętać, iż skuteczność procesu wdrożenia zależy od zapewnienia interoperacyjności zastosowanych aplikacji ITS.
Jak jest w UE?
Unia Europejska, choć bardziej zaawansowana we wdrażaniu ITS niż Polska, także ma jeszcze wiele do zrobienia na tym polu. Problemem jest obecnie brak wspólnej strategii rozwoju rozwiązań ITS oraz brak koordynacji procesu ich wdrażania.
Należy przypomnieć, iż w celu zmiany tej sytuacji, na forum europejskich organizacji standaryzacyjnych oraz samej KE prowadzone są prace nad określeniem specyfikacji i norm dla osiągnięcia interoperacyjności rozwiązań telematycznych stosowanych w transporcie drogowym, przy właściwym uwzględnieniu interfejsów z innymi rodzajami transportu.
Interoperacyjne rozwiązania ITS, wdrożone w oparciu o jednolite regulacje, jak się zakłada na forum UE, będą w niedalekiej przyszłości wspomagać funkcjonowanie sektora drogowego w skali całej Unii Europejskiej. Ponadto dzięki odpowiednim interfejsom, jego współdziałanie z innymi rodzajami transportu będzie na bieżąco optymalizowane.
Czytaj także: Wynagrodzenie operatora transportu publicznego>>
Skąd pieniądze na ITS?
Źródła finansowania projektów ITS są zależne od przebiegu prac przygotowawczych do kolejnej perspektywy finansowej UE (2014-2020).
Istnieje ryzyko iż pozyskanie środków UE na budowę infrastruktury drogowej uzależnione zostanie od przeznaczenia części tych środków na wdrażanie rozwiązań ITS. Świadczą o tym niektóre dokumenty UE, w tym przede wszystkim Komunikat KE COM (2010) 389 W kierunku europejskiego obszaru bezpieczeństwa ruchu drogowego: kierunki polityki bezpieczeństwa ruchu drogowego na lata 2011-2020 z 20 lipca 2010 roku. Dokument ten określa siedem celów strategicznych i kilkanaście planowanych działań Komisji Europejskiej prowadzących do ich realizacji. W tym Cel 3 Bezpieczniejsza infrastruktura drogowa. Obejmuje on działanie 1, w ramach którego KE ma zapewnić przyznawanie środków europejskich wyłącznie na infrastrukturę spełniającą wymogi dyrektyw w sprawie wymogów bezpieczeństwa dla dróg i tuneli. W opisie tego celu czytamy, iż KE dopilnuje uwzględnienia wymogów bezpieczeństwa we wnioskach o finansowanie ze środków UE dotyczących infrastruktury drogowej w państwach członkowskich.
Ponadto na potrzebę rozwoju i stosowania rozwiązań ITS wskazano również w:
- Celu 4 Bezpieczniejsze pojazdy, gdzie w opisie m.in. wskazano na systemy kooperatywne w ramach „pojazdów przyszłości”,
- Celu 5 Propagowanie wykorzystania nowoczesnych technologii w celu poprawy bezpieczeństwa ruchu drogowego, gdzie znalazło się odwołanie do Komunikatu KE Plan COM (2008) 886 oraz dyrektywy ITS (opartej na Komunikacie KE COM (2008) 887).
Z dokumentów powyższych wynika, iż istotne w szczególności będą specyfikacje techniczne niezbędne dla wymiany danych oraz informacji na linii pojazd-pojazd (V2V), pojazd-infrastruktura (V2I) oraz infrastruktura-infrastruktura (I2I). Rozwijane będą również zaawansowane systemy wspierania kierowców ADAS (takie jak system ostrzegania przed niezamierzoną zmianą pasa, system ostrzegania przed kolizją czy system wykrywania pieszych), a także ogólnoeuropejska usługa automatycznego powiadamiania o wypadkach przez urządzenia zainstalowane w pojazdach (eCall).
Czytaj także: Zadania samorządów dotyczące przystanków w ustawie o publicznym transporcie zbiorowym>>
A jak w Polsce?
Niestety, w Polsce ciągle znajdujemy się w niedorozwoju ITS. W Polsce rozwiązania ITS nie są rozpowszechnione w stopniu chociażby porównywalnym z wieloma innymi krajami UE. Projekty ITS uruchamiane obecnie w kraju (głównie w niektórych miastach wojewódzkich, z inicjatywy ich samorządów) wspierają miejski transport drogowy oraz szynowy.
Na głównej sieci drogowej systemy zarządzania infrastrukturą i ruchem znajdują się na wczesnym etapie rozwoju. Co prawda na drogach krajowych na niektórych odcinkach występują zestawy do monitorowania ruchu i warunków meteorologicznych. Tym niemniej jest to kropla w morzu potrzeb. Świetnie, że wrażany jest elektroniczny system poboru opłat na autostradach i S-kach (dragach ekspresowych) ale to i tak za mało.
Zasadniczo brak w Polsce zaawansowanych wdrożeń ITS, w tym szczególnie centrów zarządzania ruchem współdziałających z siecią (systemem) znaków zmiennej treści.
Wdrożone do tej pory w Polsce systemy telematyczne są szalenie zróżnicowane technologicznie. Mają one zwykle lokalny zasięg i realizują funkcje o wąskim zakresie specyfikacji. Istniejące systemy telematyczne nie dają możliwości wielokrotnego użycia zbieranych danych, w tym w szczególności do realizacji innych funkcji (już realizowanych bądź możliwych w przyszłości) przez inne podsystemy ITS ze względu na ich rozproszenie i brak kompatybilności. Skutkiem tego jest niemożliwość pełnego wykorzystania potencjału charakterystycznego dla rozwiązań sieciowych.
Zasadniczo ten brak interoperacyjności stosowanych rozwiązań ITS skutkuje niższą (od możliwej do osiągnięcia) wydajnością i efektywnością systemu transportowego kraju i poszczególnych regionów czy aglomeracji. Do rozwiązania pozostaje również kwestia zapewnienia zasobów infrastrukturalnych, które umożliwią skoordynowane wdrażanie ITS oraz rozwój usług wspomagających funkcjonowanie sektora transportu (opartych na systemach telematycznych).
Wymogi odnośnie tworzenia dodatkowych zasobów tzw. pasywnej infrastruktury telekomunikacyjnej (chodzi tutaj o wolne zasoby w ciągach kanalizacji kablowej, wolne miejsca na masztach telekomunikacyjnych) jak się wydaje powinny zostać zebrane w postaci przepisów i wytycznych dotyczących inwestycji infrastrukturalnych w zakresie ITS. Opracowanie takiej normy prawnej powinno opierać się na odpowiednio zaprojektowanej i przeprowadzonej analizie.
Docelowo, właściwe w tej materii przepisy prawne powinny zapewnić możliwość zaistnienia synergii pomiędzy inwestycjami w ITS realizowanymi ze środków publicznych, jak i inwestycjami stricte telekomunikacyjnymi (w tym sektora prywatnego).
Obecnie realizowane w Polsce wdrożenia ITS realizowane są w dużej mierze w oparciu o środki europejskie. Współfinansowanie wdrożeń ITS, bądź projektów transportowych o szerszym zakresie zawierających między innymi komponenty „inteligentne” możliwe jest w obecnej perspektywie finansowej w ramach przede wszystkim Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko (PO IiŚ). Program ten zawiera działanie w całości dedykowane finansowaniu wdrożeń ITS. Mowa tutaj o działaniu 8.3 Rozwój Inteligentnych Systemów Transportowych, w ramach osi priorytetowej VIII: Bezpieczeństwo transportu i krajowe sieci transportowe.
Rozwiązania telematyczne mogą stanowić elementy projektów inwestycyjnych również w ramach innych działań. Są to następujące obszary: działanie 7.2 Rozwój transportu morskiego, 7.3 Transport miejski w obszarach metropolitalnych, 7.4 Rozwój transportu intermodalnego oraz działanie 7.5 Poprawa stanu śródlądowych dróg wodnych, jak również działanie 8.4 Bezpieczeństwo i ochrona transportu lotniczego.
W powyższych działaniach wsparcie finansowe mogą otrzymać projekty wykorzystujące systemy informatyczne i telekomunikacyjne do optymalizacji procesów transportowych, realizowane w transporcie drogowym, morskim, wodnym śródlądowym i miejskim oraz w transporcie intermodalnym i w procesach logistycznych (transport towarowy).
Realizowane projekty powinny być związane z: zarządzaniem ruchem, obsługą podróżnych, poborem opłat, zarządzaniem flotą pojazdów, zarządzaniem kryzysowym w transporcie, bezpieczeństwem ruchu, informacją dla podróżnych, logistyką, zbieraniem i przetwarzaniem danych.
Beneficjentami pomocy zasadniczo mogą być gminy i miasta na prawach powiatu lub działające w ich imieniu jednostki organizacyjne, przedsiębiorcy świadczący usługi w zakresie transportu pasażerskiego i towarowego oraz logistyki, zarządcy dróg, zarządcy infrastruktury komunikacyjnej.
Wybór projektów do finansowania zakresie działań 8.3 oraz 7.4 odbywa się w drodze konkursowej;
Drugim źródłem finansowania projektów ITS w Polsce, w oparciu o fundusze UE jest Program Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka (POIG), który stwarza możliwości dla finansowania innowacyjnych projektów dotyczących telematyki transportu, między innymi dzięki działaniu 8.1 Wspieranie działalności gospodarczej w dziedzinie gospodarki elektronicznej.
Dofinansowaniem powyższym objęte są projekty polegające na świadczeniu e-usługi, ale co warto podkreślić, finansowany projekt może także obejmować wytworzenie produktów cyfrowych, niezbędnych do świadczenia e-usługi. Czym jest e-usługa? Pojęcie to oznacza usługę świadczoną w sposób zautomatyzowany przez użycie technologii informacyjnych, za pomocą systemów teleinformatycznych w publicznych sieciach telekomunikacyjnych, na indywidualne żądanie usługobiorcy, bez równoczesnej obecności stron w tej samej lokalizacji.
W ramach działania nie są jednak współfinansowane projekty mające na celu świadczenie usług poczty elektronicznej, usług związanych z hostingiem oraz usług związanych z rejestracją i utrzymaniem domen internetowych, jak również projekty mające na celu obrót handlowy produktami. Tutaj podkreślenia wymaga fakt, iż katalog usług, które nie mogą być uznane za e-usługę na potrzeby działania 8.1, znajduje się w rozporządzeniu Ministra Rozwoju Regionalnego z dnia 13 sierpnia 2008 r. w sprawie udzielania przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości pomocy finansowej na wspieranie tworzenia i rozwoju gospodarki elektronicznej w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, 2007-2013 (Dz.U. z 2008 r. Nr 153, poz. 956, z późn. zm.)
Wojciech Bugajski
samorzad.infor.pl