Ochroną gatunkową obejmowane są gatunki rzadkie (endemity, relikty), zagrożone wyginięciem w wyniku zmian środowiskowych spowodowanych działalnością człowieka lub wyniszczeniem bezpośrednio przez niego samego, odgrywające ważną rolę w funkcjonowaniu ekosystemów. Populacje tych gatunków wykazują tendencje zmniejszania się ich liczebności.
Gatunki roślin, zwierząt i grzybów mogą być objęte ochroną ścisłą tj. całoroczną ochroną osobników i stadiów ich rozwoju z wyszczególnieniem gatunków wymagających ochrony czynnej tj. stosowania w razie potrzeby zabiegów ochronnych w celu zachowania ich siedlisk.
Rośliny, zwierzęta i grzyby mogą być objęte też ochroną częściową, która dopuszcza możliwość redukcji liczebności populacji oraz pozyskiwania osobników tych gatunków lub ich części.
Listę gatunków roślin, zwierząt i grzybów objętych ochroną ścisłą (czynną) i częściową ustala i publikuje w formie rozporządzenia Minister Środowiska w porozumieniu z Ministrem Rolnictwa.
Minister ustala zakazy dla poszczególnych gatunków lub ich grup, sposoby ich ochrony w tym wielkość stref ochronnych ich ostoi lub stanowisk. Wprowadzając rozporządzenia minister kieruje się potrzebą ochrony dziko występujących gatunków, ich siedlisk lub stanowisk oraz wymaganiami ekologicznymi, naukowymi i kulturowymi, a także bierze pod uwagę obowiązujące w tym zakresie przepisy prawa Unii Europejskiej.
Ustawa o ochronie przyrody (Dz. U. 09.151.1220 z 10 kwietnia 2004 r.) w stosunku do roślin i grzybów wprowadza m.in. następujące zakazy:
• zrywania, niszczenia, uszkadzania, przemieszczania i hodowli,
• niszczenia ich siedlisk i ostoi,
• dokonywania zmian stosunków wodnych, stosowania środków chemicznych, niszczenia ściółki leśnej i gleby w ostojach,
• pozyskiwania, zbioru, przetrzymywania, posiadania, preparowania i przetrzymywania okazów gatunków,
• zbywania, nabywania, oferowania do sprzedaży, wymiany i darowizny okazów gatunków,
• wwożenia z zagranicy i wywożenia poza granicę państwa okazów gatunków.
Ustawa przewiduje odstępstwa od tych zakazów dotyczące m.in.
• wykonanie czynności związanych z prowadzeniem racjonalnej gospodarki rolnej, leśnej lub rybackiej,
• usuwanie roślin lub grzybów niszczących materiały lub obiekty budowlane.
Czytaj także: Ochrona przyrody – dziedzictwa i bogactwa narodowego (cz.1)>>
W stosunku do gatunków zwierząt ustawa wprowadza m.in. następujące zakazy:
• umyślnego zabijania, okaleczania, chwytania i płoszenia,
• transportu, pozyskiwania, przetrzymywania, chowu i hodowli,
• umyślnego niszczenia jaj, postaci młodocianych i form rozwojowych,
• niszczenia siedlisk i ostoi,
• niszczenia ich gniazd, mrowisk, nor, legowisk, żeremi, tam, tarlisk, zimowisk i innych schronień,
• wybierania, posiadania i przechowywania ich jaj (wydmuszek),
• preparowania okazów gatunków,
• zbywania, nabywania, oferowania do sprzedaży, wymiany i darowizny okazów gatunków,
• wwożenia z zagranicy i wywożenia poza granicę państwa okazów gatunków,
• fotografowania, filmowania i obserwacji, mogących powodować ich płoszenie i niepokojenie,
• przemieszczania urodzonych i hodowanych w niewoli do stanowisk naturalnych.
Ustawa przewiduje odstępstwa od tych zakazów dotyczące m.in.:
• usuwania od 16 października do końca lutego gniazd z budek dla ptaków i ssaków,
• usuwania od dnia 16 października do końca lutego gniazd ptasich z obiektów budowlanych i terenów zieleni, jeżeli wymagają tego względy bezpieczeństwa lub sanitarne,
• chwytania na terenach zabudowanych przez podmioty upoważnione przez Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska, zabłąkanych zwierząt i przemieszczania ich do miejsc regularnego przebywania,
• chwytania zwierząt rannych i osłabionych w celu udzielenia im pomocy weterynaryjnej i przemieszczenia do ośrodków rehabilitacji zwierząt,
• zapobiegania poważnym szkodom, w szczególności w gospodarstwach rolnych, leśnych lub rybackich.
Odstępstwa od zakazów związanych z ochroną gatunkową roślin, zwierząt i grzybów wprowadza na czas określony Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska. Może też on wpisać w postaci prawa miejscowego, ochronę gatunków które nie znajdują się na liście gatunków chronionych.
Regionalny Dyrektor wydaje też pozwolenia na pozyskiwania roślin, zwierząt i grzybów objętych ochroną gatunkową. Zezwolenia wydawane są na pisemny wniosek. Regionalna Dyrekcja kontroluje spełnianie warunków określonych w wydanym przez siebie zezwoleniu.
Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska opracowuje programy ochrony zagrożonych wyginięciem gatunków. Programy te zawierają:
• opis sposobu prowadzenia działań ochronnych zmierzających do odbudowy zagrożonych wyginięciem gatunków,
• określenie czasu i miejsca wykonywania działań ochronnych,
• wskazanie odpowiedzialnego za wykonanie działań ochronnych,
• informacje o kosztach i źródłach finansowania.
Minister Środowiska przygotowuje i przedstawia Komisji Europejskiej raporty dotyczące ochrony gatunkowej, których obowiązek sporządzania wynika z przepisów prawa Unii Europejskiej.
Ochroną gatunkową zajmuje się stała komisja ds. Ginących Roślin i Zwierząt (Survival Sernice Commission) przy IUCP.
Unikalną formą ochrony przyrody są pomniki przyrody, które pojedynczymi tworami przyrody żywej i nieożywionej lub ich zespoły, charakteryzujące się niepowtarzalnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, krajobrazowymi, historyczno – pamiątkowymi, kulturowymi lub estetycznymi. Twory te odznaczają się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi się wśród innych tworów.
Do pomników przyrody zalicza się: okazałe zabytkowe drzewa i krzewy gatunków rodzimych lub obcych, aleje, parki, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie. Kryteria uznania tworów przyrody żywej i nieożywionej za pomniki przyrody ustala Minister Środowiska.
Potrzeba ochrony drzew i krzewów ustalana jest ze względu na ich wielkość, wiek, pokrój i znaczenie historyczne, a tworów przyrody nieożywionej ze względu na ich znaczenie naukowe, estetyczne i krajobrazowe.
Czytaj także: Ochrona przyrody – dziedzictwa i bogactwa narodowego (cz.2)>>
Ustanowienie jak i zniesienie obiektu jako pomnika przyrody następuje w drodze uchwały rady gminy, która określa:
• nazwę danego obiektu lub obszaru,
• położenie obiektu,
• sprawującego nadzór,
• szczególne cechy obiektu,
• jego czynną ochronę (jeśli jest taka potrzebna),
• zakazy dla obiektu, obszaru lub jego części.
Zniesienie ochrony obiektu jako pomnika przyrody następuje w razie utraty wartości przyrodniczych ze względu na które ustanowiono tą formę ochrony lub w razie konieczności realizacji inwestycji celu publicznego, zapewnienia bezpieczeństwa powszechnego, czy prowadzenia akcji ratowniczych.
W stosunku do pomnika przyrody mogą być wprowadzone m.in. następujące zakazy:
• niszczenia, uszkadzania lub przekształcania obiektu lub obszaru,
• wykonywania prac ziemnych trwale zniekształcających rzeźbę terenu,
• uszkadzania i zanieczyszczania gleby,
• dokonywania zmian stosunków wodnych,
• zmiany sposobu użytkowania ziemi
• umieszczania tablic reklamowych.
Wszelkie prace, które niezbędne są do wykonania dla potrzeb obiektu muszą być uzgodnione z organem ustanawiającym pomnik przyrody i są przez ten organ finansowane.
Wykonaniem prawa dotyczącego ochrony przyrody w Polsce zajmują się wyznaczone do tego jednostki administracji publicznej oraz powołane przez nie specjalistyczne zespoły.
dr Hanna Sztrantowicz
samorzad.infor.pl