Z chwilą zawarcia stosunku pracy powstaje odpowiedzialności materialna pracowników szkoły (pedagogicznych i niepedagogicznych). Stosuje się do nich przepisy działu V „Odpowiedzialność materialna pracowników” ustawy z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (dalej: k.p.).
Oczywiście w szkole zawierane są specjalne umowy o odpowiedzialności za mienie powierzone. Umowy te z jednej strony konkretyzują zasady odpowiedzialności niektórych pracowników, którym powierzone zostały cenne składniki mienia, z drugiej strony zaś dokonują uproszczeń reguł odpowiedzialności.
Zarówno nauczyciel, jak i pracownik niepedagogiczny ponosi odpowiedzialność materialną na zasadach Kodeksu pracy, pod warunkiem że nie wykonał swoich obowiązków pracowniczych (lub wykonał je nienależycie), co spowodowało szkodę w mieniu pracodawcy (art. 114 k.p.). Uzupełnieniem są przepisy ustawy z 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (dalej: k.c.) regulujące odpowiedzialność za niewykonanie (nienależyte wykonanie) umowy oraz odpowiedzialność z tytułu czynów niedozwolonych.
Przykład
Na lekcji historii uczniowie zachowywali się bardzo nagannie. Nauczyciel po wielokrotnym zwróceniu im uwagi nie wytrzymał i wyszedł z sali mocno trzaskając drzwiami. Nad drzwiami znajdowały się oprawione w szklane ramki wizerunki królów Polski. Na skutek trzaśnięcia drzwiami ramki pospadały i potłukły się. Za co nauczyciel będzie odpowiadał?
Nauczyciel historii nie powinien odpowiadać za niewłaściwe wykonanie obowiązków pracowniczych (przeprowadził lekcje historii), a więc nie mają tu zastosowania przepisy Kodeksu pracy. Powinien odpowiadać zatem z przepisów Kodeksu cywilnego za czyn niedozwolony jakim było trzaśnięcie drzwiami.
Przesłanki odpowiedzialności materialnej
Pracownik szkoły będzie ponosił odpowiedzialność materialną wyłącznie wtedy, gdy będą spełnione łącznie następujące przesłanki (art. 114 k.p.):
1) bezprawne działanie (zaniechanie) pracownika lub nienależyte wykonanie lub niewykonywanie obowiązków,
2) wina pracownika,
3) szkoda pracodawcy,
4) związek przyczynowy między zawinionym zachowaniem pracownika, a szkodą.
O niewykonaniu lub nienależytym wykonaniu obowiązków można mówić wówczas, gdy pracownik bezpodstawnie uchyla się od wykonywania umówionej pracy lub nie wypełnia obowiązków pracowniczych, określonych dla:
- nauczycieli (m.in. art. 6 ustawy z 26 stycznia 1982 r. – Karta Nauczyciela),
- pracowników niepedagogicznych jednostek oświatowych prowadzonych przez jednostki samorządu terytorialnego (rozdział 3 ustawy z 21 listopada 2008 r. o pracownikach samorządowych).
Niewykonywanie poleceń przełożonych będzie też takim przypadkiem, pod warunkiem że te polecenia będą zgodne z prawem. Nadmienić należy, że aby pracownik wykonywał swoje obowiązki właściwie powinien mieć przez pracodawcę to umożliwione. Oznacza to, że pracownik nie ponosi odpowiedzialności za szkodę w takim zakresie, w jakim pracodawca (inna osoba) przyczynił się do jej powstania (art. 117 par. 1 k.p.)
Przykład
Konserwator zauważył konieczność wymiany kaloryfera w jednej z sal lekcyjnych, ponieważ ciekła z niego woda. Zgłosił to kierownikowi, ale ten wydał polecenie niewymienienia kaloryfera (jako powód podał brak na to środków finansowych) i zaklejenia wycieku tymczasowo. Nad ranem okazało się, że z kaloryfera nadal ciekła woda tylko już z większą intensywnością i w konsekwencji zalała klepkę w sali. Kto odpowiada za szkodę?
W takie sytuacji konserwator nie może ponosić odpowiedzialności materialnej, gdyż nie miał możliwości w sposób prawidłowy usunąć zauważonej awarii. Na polecenie swojego przełożonego zakleił tymczasowo miejsce wycieku.
Kolejną przesłanką odpowiedzialności jest wina pracownika (umyślna lub nieumyślna). Na gruncie prawa pracy o wyrządzeniu szkody z winy umyślnej, można mówić wówczas, gdy pracownik nie wykonuje (nienależycie wykonuje) swoich obowiązków, a celem takiego działania (zaniechania) jest wywołanie skutku polegającego na uszczerbku w majątku pracodawcy. Może być też tak, że skutek przewidział i zgodził się na jego nastąpienie. W takich przypadkach pracownik jest obowiązany do naprawienia szkody w pełnej wysokości (art. 122 k.p.).
Z nieumyślnym wyrządzeniem szkody mamy natomiast do czynienia, gdy pracownik zdawał sobie sprawę z możliwości wystąpienia szkody, lecz przypuszczał, że jej uniknie. Ma tu zastosowanie też sytuacja, w której wystąpienia szkody nie przewidział w ogóle, ale mógł i powinien ją przewidzieć. Wówczas odszkodowanie (odpowiedzialność) ustala się w wysokości wyrządzonej szkody, jednak nie może ono przewyższać kwoty 3-miesięcznego wynagrodzenia przysługującego pracownikowi w dniu wyrządzenia szkody (art. 119 k.p.).
Pracodawca we wspomnianych przypadkach ma obowiązek wykazać okoliczności uzasadniające odpowiedzialność pracownika oraz wysokość powstałej szkody (art. 116 k.p.). Rozmiar szkody można ustalić, porównując aktualny stan majątkowy pracodawcy z tym, jaki istniałby, gdyby nie doszło do naruszenia obowiązków pracowniczych.
Czytaj także: Od 1 września nauczyciele podlegają odpowiedzialności dyscyplinarnej>>
Z orzecznictwa
Artykuł 116 k.p. nie wprowadza wymagania, aby wymienione w nim okoliczności były udowodnione za pomocą dokumentów. Mogą być one wykazane za pomocą wszelkich środków dowodowych, których wiarygodność i moc dowodową sąd ocenia, według własnego przekonania, na przedstawienia wszechstronnego rozważania zebranego materiału dowodowego
Wyrok SN z 23 czerwca 2009 r., sygn. akt III PK 15/09
Ponadto warunkiem koniecznym pociągnięcia pracownika do odpowiedzialności materialnej jest istnienie szkody. Szkodę należy rozumieć jako taki uszczerbek w majątku pracodawcy, który nie powstałby, gdyby pracownik w sposób należyty wykonał swoje obowiązki. Jeśli więc nie dopełnił obowiązków i szkoda nie powstała, to możliwe jest tylko pociągnięcie pracownika do odpowiedzialności porządkowej lub dyscyplinarnej.
Pracodawca ustalając uszczerbek powinien wziąć pod uwagę, to że każdy sprzęt w toku normalnego użytkowania ulega zużyciu (art. 117 par. 2 k.p.). Ma też jakiś okres żywotności. W szkole najwięcej zużywa się np. sprzęt komputerowy. Oznacza to że nie należy zużycia traktować jak szkody w mieniu.
Mienie powierzone
W artykule 124 par. 1 k.p wskazane są przykłady mienia, które może być powierzone pracownikowi. I tak powierzyć można:
1) pieniądze, papiery wartościowe lub kosztowności,
2) narzędzia i instrumenty lub podobne przedmioty,
3) środki ochrony indywidualnej oraz odzież i obuwie robocze.
Przy czym powierzyć można coś co da się przekazać fizycznie.
Ustalając przesłanki do pociągnięcia pracownika do odpowiedzialności za szkodę w mieniu powierzonym zauważyć należy, że zastosowanie mają w większości te przepisy z Kodeksu pracy, które odnoszą się do odpowiedzialności materialnej. Wyjątki wskazane są poniżej.
Przy odpowiedzialności materialnej za mienie powierzone, by móc pociągnąć pracownika do odpowiedzialności, muszą być łącznie spełnione następujące warunki:
1) prawidłowe powierzenie i zabezpieczenie mienia,
2) szkoda w mieniu powierzonym,
3) naruszenie obowiązków pracowniczych (brak zwrotu powierzonego mienia albo niewyliczenie się z niego),
4) wina pracownika,
5) związek przyczynowy, a więc odpowiedzialność za tzw. normalne następstwa.
Pracodawcy często zapominają o tym, że należy prawidłowo przekazać mienie, aby prawidłowo było zwrócone. Prawidłowe powierzenie następuje może nastąpić np. na podstawie inwentaryzacji powierzonych składników mienia, przeprowadzonej w obecności pracownika szkoły, któremu się je powierza. Wtedy pracownik będzie wiedział jakie mienie zostaje mu przekazane i ile ma elementów. Pracodawca zaś będzie mógł w przyszłości sprawdzić czy pracownik zwrócił wszystkie przekazane mu składniki mienia. Potwierdzeniem przekazania mienia może być jakiś dokument np. deklaracja podpisana przez pracownika. Służy ona celom dowodowym. Ustawy jej nie wymagają.
W dalszym etapie musi dojść do fizycznego powierzenie mienia.
Przykład
Uczniowie wystąpili do nauczyciela geografii z inicjatywą zorganizowania wycieczki szkolnej w góry. Nauczyciel chętnie się zgodził i pomógł w ustaleniu jej trasy oraz w sprawach organizacyjnych. Po wyliczeniu kosztów okazało się, że każdy uczeń musi wpłacić na wycieczkę 200 zł. Czy możemy tu mówić o powierzeniu mienia?
Tak, nauczyciel przyjmując wpłaty ma niejako upoważnienie pracodawcy do ich przyjmowania.
Kolejną przesłanką odpowiedzialności pracownika jest powstanie szkody w powierzonym mieniu. Tylko w sytuacji wystąpienia szkody pracownik może zostać pociągnięty do odpowiedzialności, o ile nie udowodni, że szkoda powstała z przyczyn od niego niezależnych (art. 124 par. 3 k.p.).
Tak samo jak przy pracowniczej odpowiedzialności materialnej, przesłanką odpowiedzialności za mienie powierzone jest wina pracownika, która może być umyślna lub nieumyślna. Rodzaj winy nie ma w zasadzie wpływu na zakres odpowiedzialności pracownika, który za mienie powierzone i tak z zasady odpowiada w pełnej wysokości (art. 124 par. 2 k.p.).
Czytaj także: Kiedy pracownik ma prawo odmówić wykonania polecenia pracodawcy>>
Przykład
Zastępcy dyrektora szkoły powierzono laptop. Gdy jechał swoim samochodem na spotkanie służbowe, stwierdził że zatrzyma się przy bankomacie w celu wybrania gotówki. Samochodu nie zamknął. W tym czasie laptop został skradziony, co z-ca dyrektora zobaczył dopiero jak pojechał na miejsce spotkania. Z jaką odpowiedzialnością powinien się liczyć?
W takim przypadku dyrektor zawinił, bo zostawił laptop bez zabezpieczenia. Powinien odpowiadać za mienie powierzone i zwrócić równowartość laptopa.
Ewa Barańska
samorzad.infor.pl
Podstawy prawne:
Ustawa z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (t.j. Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94; ost. zm. Dz. U. z 2011 r. Nr 80, poz. 432)
Ustawa z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93; ost. zm. Dz. U. z 2011 r. Nr 80, poz. 432)
Ustawa z 26 stycznia 1982 r. – Karta Nauczyciela (t.j. Dz. U. z 2006 r. Nr 97, poz. 674; ost. zm. Dz. U. z 2009 r. Nr 216, poz. 1706)
Ustawa z 21 listopada 2008 r. o pracownikach samorządowych (Dz. U. Nr 223, poz. 1458; ost. zm. Dz. U. z 2010 r. Nr 229, poz. 1494)