Zatrudnianie nauczycieli w szkołach prowadzonych przez samorządy nie może odbywać się na dowolnych podstawach. Stanowisko nauczyciela w szkole może zajmować osoba, która:
● ma wyższe wykształcenie z odpowiednim przygotowaniem pedagogicznym lub ukończyła zakład kształcenia nauczycieli i podejmuje pracę na stanowisku, do którego są to wystarczające kwalifikacje,
● przestrzega podstawowych zasad moralnych,
● spełnia warunki zdrowotne niezbędne do wykonywania zawodu (art. 9 ust. 1 ustawy z 26 stycznia 1982 r. – Karta Nauczyciela; dalej: Karta Nauczyciela).
Osoba zatrudniana jako nauczyciel powinna też:
● mieć pełną zdolność do czynności prawnych i korzystać z praw publicznych,
● nie mieć toczącego się przeciwko sobie postępowania karnego lub dyscyplinarnego albo postępowania o ubezwłasnowolnienie,
● nie być karana za przestępstwo popełnione umyślnie,
● posiadać kwalifikacje wymagane do zajmowania danego stanowiska (art. 10 ust. 8 w zw. z art. 10 ust. 5 pkt 2–5 Karty Nauczyciela).
Czytaj także: Minimalne stawki wynagrodzenia nauczycieli 2011/ 2012 >>
Szczegółowe wymagania
Kwalifikacje, jakie powinni mieć nauczyciele pracujący w szkołach, zostały szczegółowo określone w rozporządzeniach:
● Ministra Kultury z 6 lutego 2002 r. w sprawie kwalifikacji wymaganych od nauczycieli szkół artystycznych i placówek kształcenia artystycznego – dla nauczycieli szkół artystycznych prowadzących zajęcia z zakresu kształcenia artystycznego,
● Ministra Edukacji Narodowej z 12 marca 2009 r. w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli oraz określenia szkół i wypadków, w których można zatrudnić nauczycieli niemających wyższego wykształcenia lub ukończonego zakładu kształcenia nauczycieli – dla pozostałych nauczycieli pracujących w szkołach
– dalej: rozporządzenia w sprawie kwalifikacji.
Wymagania w zakresie kwalifikacji są uzależnione od rodzaju szkoły, a czasem też od nauczanego przedmiotu. Mimo że, w myśl art. 9 ust. 1 Karty Nauczyciela, nauczyciel powinien mieć wyższe wykształcenie lub (w niektórych przypadkach) co najmniej ukończyć zakład kształcenia nauczycieli, to rozporządzenia w sprawie kwalifikacji dopuszczają w odniesieniu do części (ale mniejszości) nauczycieli nieukończenie studiów lub zakładu kształcenia nauczycieli. Dotyczy to m.in. nauczycieli praktycznej nauki zawodu w zasadniczych szkołach zawodowych, technikach i szkołach policealnych, nauczycieli języków obcych w szkołach podstawowych. Powinni oni jednak mieć inne, określone w tych rozporządzeniach kwalifikacje.
Wymóg „przestrzegania podstawowych zasad moralnych” ma de facto charakter ocenny. Przepisy nie definiują tego pojęcia ani też nie określają, w jaki sposób należy sprawdzać, czy kandydat na nauczyciela spełnia taki wymóg.
PRZYKŁAD
Osoba chcąca podjąć pracę jako nauczyciel 5 lat temu została skazana za składanie fałszywych zeznań. Sąd orzekł jedynie karę 6 miesięcy więzienia w zawieszeniu na 2 lata. Nigdy więcej osoba ta nie miała konfliktów z prawem. Czy może zostać teraz nauczycielem?
Tak. Składanie fałszywych zeznań jest przestępstwem umyślnym. Jednak w tym przypadku doszło już do zatarcia skazania. Skazanie uznaje się wówczas za niebyłe, a wpis o skazaniu usuwa się z rejestru skazanych. Zatarcie skazania, jeżeli orzeczono karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania (więzienia w zawieszeniu), nie orzekając dodatkowo grzywny lub środków karnych, następuje zawsze z mocy prawa po upływie 6 miesięcy od pomyślnego zakończenia okresu próby (tzn. okresu, na który orzeczono zawieszenie kary).
Sprawdzenie, czy dana osoba spełnia warunki zdrowotne do wykonywania zawodu nauczyciela, odbywa się w ramach wstępnych badań lekarskich, którym podlegają osoby przyjmowane do pracy.
W celu potwierdzenia spełniania warunku niekaralności za przestępstwo popełnione umyślnie nauczyciel, przed nawiązaniem stosunku pracy, ma obowiązek przedstawić dyrektorowi szkoły informację z Krajowego Rejestru Karnego (art. 10 ust. 8a Karty Nauczyciela).
Czytaj także: Awans zawodowy nauczyciela mianowanego>>
Zatrudnianie nauczycieli mianowanych i dyplomowanych
Zatrudnienie nauczycieli mających stopień awansu zawodowego nauczyciela mianowanego lub dyplomowanego następuje z reguły na podstawie mianowania.
Z orzecznictwa
Warunki zatrudnienia nauczyciela w pełnym wymiarze zajęć na czas nieokreślony w rozumieniu art. 10 ust. 5 pkt 6 Karty Nauczyciela nie występują, jeżeli z oceny konkretnej sytuacji wynika, że możliwość zapewnienia takiego zatrudnienia istnieje tylko w danym roku szkolnym, a szkoła nie planuje zajęć pozwalających na to w kolejnym roku.
Wyrok SN z 13 września 2006 r., sygn. akt II PK 4/06
Potrzeby wynikające z organizacji nauczania lub zastępstwa nieobecnego nauczyciela, pozwalające na nawiązanie stosunku pracy z nauczycielem na czas określony, nie obejmują „zastępstwa” wicedyrektora szkoły w zakresie obniżenia jego pensum dydaktycznego z tytułu pełnienia tej funkcji.
Zastępstwo nieobecnego nauczyciela występuje w przypadku czasowej nieobecności, związanej z okresowym zwolnieniem od pracy i przewidywanym powrotem do jej wykonywania.
Wyrok SN z 1 lipca 1998 r., sygn. akt I PKN 222/98
Warunki organizacji nauczania, umożliwiające zawarcie z nauczycielem umowy terminowej, nie dotyczą organizacji szkoły.
W tym wyjątkowym przepisie (art. 10 ust. 2 pkt 2–4 Karty Nauczyciela – przyp. red.) chodzi bowiem o organizację nauczania, a nie o organizację szkoły. Dotyczy on więc przykładowo przypadków ograniczonego wymiaru godzin nauczania określonego przedmiotu (w całym roku lub jego części), a nie przypadków wskazanych przez sądy (tj. konieczności zapewnienia pełnego wymiaru czasu pracy nauczycielom mianowanym oraz rezerwacji możliwości takiego zatrudnienia nauczycielom pełniącym funkcje i przebywającym na urlopach).
Wyrok SN z 19 stycznia 1998 r., sygn. akt I PKN 487/97
Stosunek pracy z nauczycielem mianowanym i nauczycielem dyplomowanym nawiązuje się na podstawie mianowania, jeżeli dodatkowo oprócz spełniania wcześniej wymienionych warunków:
● posiada on obywatelstwo polskie, innego państwa członkowskiego Unii Europejskiej, Szwajcarii lub państwa członkowskiego Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) – strony umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym,
● istnieje możliwość zatrudnienia nauczyciela w szkole w pełnym wymiarze zajęć na czas nieokreślony (art. 10 ust. 5 Karty Nauczyciela).
Stosunek pracy z nauczycielem mianowanym lub dyplomowanym nawiązuje się na podstawie umowy o pracę na czas:
● nieokreślony w niepełnym wymiarze zajęć – w przypadku braku warunków do zatrudnienia takiego nauczyciela w pełnym wymiarze zajęć na czas nieokreślony (art. 10 ust. 6 Karty Nauczyciela),
● określony – w przypadku zaistnienia potrzeby wynikającej z organizacji nauczania lub zastępstwa nieobecnego nauczyciela (art. 10 ust. 7 Karty Nauczyciela).
W przypadku zaistnienia potrzeby wynikającej z organizacji nauczania lub zastępstwa za nieobecnego nauczyciela, umowę o pracę na czas określony można też zawrzeć z nauczycielem, który nie posiada wymaganych kwalifikacji, jeżeli:
● nie ma możliwości zatrudnienia osoby posiadającej wymagane kwalifikacje oraz
● zgodę wyrazi organ sprawujący nadzór pedagogiczny (tj. w przypadku większości szkół – kurator oświaty).
Dla celów płacowych nauczyciele ci traktowani są jak nauczyciele stażyści (art. 10 ust. 9 i 10 Karty Nauczyciela). Zatrudnienie nauczyciela bez kwalifikacji jest absolutnym wyjątkiem możliwym do zrealizowania tylko w ściśle określonych w przepisach sytuacjach. Zawsze jest to zatrudnienie terminowe (wyrok NSA z 25 września 2008 r., sygn. akt I OSK 1465/07).
Mianowanie ma w przypadku nauczycieli dwojakie znaczenie. Może oznaczać stopień awansu zawodowego (szczebel kariery zawodowej) lub podstawę nawiązania stosunku pracy (zatrudnienia).
Czytaj także: Awans zawodowy nauczyciela stażysty>>
Zatrudnianie nauczycieli stażystów i kontraktowych
Z osobą rozpoczynającą pracę w szkole (tzn. wcześniej w ogóle niepracującą jako nauczyciel) stosunek pracy nawiązuje się na podstawie umowy o pracę na czas określony na jeden rok szkolny w celu odbycia stażu wymaganego do uzyskania awansu na stopień nauczyciela kontraktowego. W szczególnych przypadkach uzasadnionych potrzebami szkoły z osobą rozpoczynającą pracę w szkole dopuszczalne jest nawiązanie stosunku pracy na powyższych zasadach, gdy nie posiada przygotowania pedagogicznego, o ile zobowiąże się do jego uzyskania w trakcie stażu (art. 10 ust. 2 i 3 Karty Nauczyciela).
PRZYKŁAD
Są spełnione wszystkie, wymienione w art. 10 ust. 5 Karty Nauczyciela, warunki do zatrudnienia w szkole prowadzonej przez gminę nauczyciela dyplomowanego na podstawie mianowania. Jednocześnie nie występują, określone w art. 10 ust. 7 Karty Nauczyciela, okoliczności uzasadniające zatrudnienie tego nauczyciela na podstawie umowy o pracę na czas określony. Czy mimo to można zatrudnić nauczyciela dyplomowanego na podstawie umowy o pracę na czas określony, na jego wniosek?
Nie. Nauczyciela dyplomowanego (podobnie jak mianowanego) można zatrudnić na podstawie umowy o pracę na czas określony tylko w sytuacjach określonych w art. 10 ust. 7 Karty Nauczyciela. Jeżeli takie okoliczności nie występują i zostaną spełnione przesłanki wymienione w art. 10 ust. 5 Karty Nauczyciela, to nauczyciela dyplomowanego lub mianowanego należy bezwzględnie zatrudnić na podstawie mianowania.
W tym czasie nauczyciele stażyści powinni odbyć staż i uzyskać stopień nauczyciela kontraktowego. Na kolejny jeden rok szkolny umowa o pracę może być zawarta z nauczycielem stażystą, gdy:
● odbywa dodatkowy staż z powodu otrzymania negatywnej oceny dorobku zawodowego lub nieuzyskania akceptacji komisji kwalifikacyjnej,
● staż został przedłużony z powodu nieuzyskania przygotowania pedagogicznego z przyczyn niezależnych od nauczyciela.
Natomiast z nauczycielem kontraktowym stosunek pracy nawiązuje się na podstawie umowy o pracę zawieranej na czas nieokreślony (art. 10 ust. 4 Karty Nauczyciela).
W przypadku zaistnienia potrzeby wynikającej z organizacji nauczania lub zastępstwa nieobecnego nauczyciela, z osobą rozpoczynającą pracę w szkole oraz z nauczycielem kontraktowym, można zawrzeć umowę o pracę na czas określony, na podstawie art. 10 ust. 7 Karty Nauczyciela, a więc na analogicznych zasadach jak w takich przypadkach z nauczycielem dyplomowanym lub mianowanym. Można też wówczas, na zasadach takich jak dla nauczyciela dyplomowanego lub mianowanego (określonych w art. 10 ust. 9 i 10 Karty Nauczyciela), zatrudnić nauczyciela niemającego wymaganych kwalifikacji.
Czytaj także: Awans zawodowy nauczyciela kontraktowego>>
Zatrudnianie z pominięciem Karty Nauczyciela
W uzasadnionych przypadkach w szkole publicznej może być zatrudniona osoba niebędącą nauczycielem, posiadająca przygotowanie uznane przez dyrektora szkoły za odpowiednie do prowadzenia zajęć, za zgodą:
● kuratora oświaty,
● ministra właściwego do spraw kultury i dziedzictwa narodowego – w przypadku szkoły artystycznej,
● organu prowadzącego – w przypadku prowadzenia zajęć z zakresu kształcenia zawodowego.
Takie osoby zatrudnia się na zasadach określonych w ustawie z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (a nie w Karcie Nauczyciela), z tym że:
● stosuje się odpowiednio przepisy Karty Nauczyciela dotyczące tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć edukacyjnych nauczycieli,
● ustala się wynagrodzenie nie wyższe niż przewidziane dla nauczyciela dyplomowanego (art. 7 ust. 1a–1d ustawy z 7 września 1991 r. o systemie oświaty).
Osoby te formalnie (w rozumieniu Karty Nauczyciela) nie są nauczycielami, choć wykonują pracę nauczyciela. Jest to więc de facto kolejny sposób na zaangażowanie do pracy nauczycielskiej osoby nieposiadającej kwalifikacji wymaganych przepisami Karty Nauczyciela i rozporządzeń w sprawie kwalifikacji.
Podstawy prawne
• Ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. nr 88, poz. 553; ost.zm. Dz.U. z 2011 r. nr 94, poz. 549)
• Ustawa z 7 września 1991 r. o systemie oświaty (j.t. Dz.U. z 2004 r. nr 256, poz. 2572; ost.zm. Dz.U. z 2011 r. nr 112, poz. 654)
• Ustawa z 26 stycznia 1982 r. – Karta Nauczyciela (j.t. Dz.U. z 2006 r. nr 97, poz. 674; ost.zm. Dz.U. z 2009 r. nr 219, poz. 1706)
• Ustawa z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (j.t. Dz.U. z 1998 r. nr 21, poz. 94; ost.zm. Dz.U. z 2011 r. nr 80, poz. 432)
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z 12 marca 2009 r. w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli oraz określenia szkół i wypadków, w których można zatrudnić nauczycieli niemających wyższego wykształcenia lub ukończonego zakładu kształcenia nauczycieli (Dz.U. nr 50, poz. 400)
• Rozporządzenie Ministra Kultury z 6 lutego 2002 r. w sprawie kwalifikacji wymaganych od nauczycieli szkół artystycznych i placówek kształcenia artystycznego (Dz.U. nr 14, poz. 135)