W atmosferze wzajemnych podejrzeń, bez czasu na głębszą refleksję historyczną, powstał projekt tzw. dużej ustawy reprywatyzacyjnej. Samą ideę uregulowania złożonego problemu na poziomie ustawy należy uznać za spóźnioną co najmniej o dwadzieścia lat i zarazem nadal niezwykle ważną. Tym bardziej, iż większość krajów byłego bloku wschodniego (nie licząc dawnych republik związkowych ZSRR) już dawno zrozumiała gospodarczą i społeczną wagę takich rozwiązań, próbując zostawić dwudziestowieczne demony daleko za sobą. Zawsze były to jednak specyficzne kompromisy społeczne pomiędzy bezwzględną ochroną własności, a możliwościami budżetowymi państwa. Niestety doświadczenie naszych bliższych i dalszych sąsiadów uczy, iż ustawy reprywatyzacyjne nigdy nie zamykają do końca owych zaszłości, a często stanowią dopiero początek kolejnych sporów.
Czesi już na początku lat dziewięćdziesiątych uchwalili odpowiednie akty prawne. Koszty czeskiej reprywatyzacji przekroczyły pierwotne szacunki i najlepiej pokazują przepaść dzielącą praktykę takiego procesu, z prognozami snutymi w ramach różnorodnych analiz, w tym rządowych. Jest to tym bardziej wymowne, iż czeska reprywatyzacja została ograniczona jedynie do byłych właścicieli, z budzącym wątpliwości konstytucyjne wyłączeniem ich spadkobierców. Przyjęto zasadę zwrotu w naturze lub w przypadku niemożliwości takowej, wypłaty rekompensaty, które jednak w znacznym stopniu odbiegały od wartości rynkowej przejętych majątków.
Na Węgrzech problem zaszłości własnościowych spróbowano załatwić za pomocą specjalnych bonów kompensacyjnych, które trafiły do bliska miliona uprawnionych. Niestety bony miały charakter bardziej symboliczny niż faktyczny (ich wartość wynosiła przeciętnie około 2000 złotych na uprawnionego). Rozwiązanie to z czasem zostało zakwestionowane przez miejscowy Trybunał Konstytucyjny, jako niezgodne z zasadą proporcjonalności i słuszności odszkodowania.
Z kolei Bułgaria zdecydowała się w pierwszych latach swojej pełnej niezależności przyjąć pakiet liberalnych ustaw reprywatyzacyjnych, pozwalających m.in. na zwrot w naturze. Kręgu uprawnionych nie ograniczono jedynie do obywateli bułgarskich. Tak dalece posunięte rozwiązanie spowodowało szereg nadużyć (szczególnie zasady współżycia społecznego) przy reprywatyzowaniu kamienic w najważniejszych ośrodkach miejskich, niejednokrotnie kończących się eksmisjami na bruk. W konsekwencji parlament Bułgarii skutecznie uszczelnił system reprywatyzacyjny, wprowadzając obowiązek zapewnienia dawnym lokatorom mieszkań zastępczych. Z perspektywy schyłku drugiej dekady XXI wieku rozwiązania bułgarskie, pomimo licznych zastrzeżeń uznać należy za trafione. Tutaj paradoksalnie (z polskiego punktu widzenia) najtrudniej odzyskać było nieruchomości kościołom i związkom wyznaniowym. W gorszy lub lepszy sposób poradzono sobie z reprywatyzacją także w państwach bałtyckich, czy części państw wchodzących w skład byłej Jugosławii, nie wspominając już o terenach dawnego NRD.
Zobacz: Postępowanie administracyjne
Niestety ustawa w sposób ahistoryczny wyłącza z katalogu osób uprawnionych do rekompensaty następców prawnych większości przedwojennych ziemian, przemysłowców, a także Polaków wyznania mojżeszowego, którzy podobnie jak setki tysięcy Polaków zdecydowali się na emigrację i przyjęcie z czasem obcych obywatelstw – takie rozwiązanie prowadzi do naruszenia art. 64 Konstytucji RP zgodnie, z którym każdy, ma prawo m.in. do własności oraz dziedziczenia, natomiast prawo dziedziczenia podlega równej dla wszystkich ochronie prawnej. Jest to całkowicie nieuzasadnione aksjologicznie. Ziemianie i przemysłowcy byli naturalnymi wrogami reżimu komunistycznego, płacąc za swoją niezłomną postawę często bardzo wysoką cenę. Ustawodawca zdaje się zapominać, iż dekrety, które propozycja ustawy niejako legitymizuje, były nie tylko elementem polityki gospodarczej ówczesnego państwa, ale przede wszystkim inżynierii społecznej mającej stworzyć nowe, komunistyczne społeczeństwo na miarę prawdziwego Homo sovieticus.
Z perspektywy ładu konstytucyjnego, należy zwrócić uwagę na art. 75 projektu ustawy, który z jednej strony wygasza wszelkie prawa lub roszczenia pierwotnych właścicieli wynikających z reprywatyzacji, a z drugiej przewiduje umorzenie postępowań administracyjnych, sądowych i sądowo-administracyjnych. Rozwiązanie opisane w ust. 1, niniejszego artykułu uniemożliwi pierwotnym właścicielom dochodzenie odszkodowania bądź zwrotu nieruchomości, przejętych przez Skarb Państwa na podstawie aktów nacjonalizacyjnych określonych w ustawie, bez względu na to, czy do przejęcia doszło z naruszeniem przepisów ówcześnie obowiązujących lub bez podstawy prawnej.
Natomiast umorzenie dotychczasowych postępowań, uderzy w sytuację finansową osób, które przed dniem wejścia ustawy w życie, przez długi czas dochodziły swoich roszczeń. Należy mieć na uwadze, że długotrwałe postępowania administracyjne, czy spory sądowe, wymagały od tych osób przygotowania, polegającego na zebraniu odpowiednich dokumentów oraz poniesienia bieżących kosztów, związanych z wynagrodzeniem za prowadzenie poszczególnych spraw. Jednakże w obecnym kształcie projekt ustawy przewiduje, wyłącznie zwrot opłaty sądowej albo wpisu sądowego, poniesionych przez stronę w wyniku prowadzonego postępowania. W niektórych przypadkach umorzenie dotychczasowych postępowań definitywnie pozbawi uprawnione osoby jakiejkolwiek możliwości dochodzenia rekompensaty, gdyż prawo do rekompensaty dotyczyć będzie jedynie wąskiej grupy wskazanej w projekcie ustawy.
Już po krótkiej analizie ustawy zasadniczej, taki zapis może budzić wątpliwości natury konstytucyjnej. Powyższe, może naruszać konstytucyjne m.in. zasady ponoszenia odpowiedzialności przez organy władzy publicznej oraz prawa do sądu, wynikające z art. 77 Konstytucji RP, gwarantującego prawo podmiotowe do wynagrodzenia szkody za niezgodne z prawem działania władzy publicznej oraz dochodzenia praw w drodze sądowej. To z kolei może doprowadzić do uznania w przyszłości licznych zapisów ustawy za niekonstytucyjne i/lub narazić Polskę na odpowiedzialność przed trybunałami.
Trudno także uznać za dające się obronić zapisy de facto wygaszające dochodzenie zwrotu ruchomości. W tym zakresie ustawa działałaby wprost, jako ustawa nacjonalizująca, albowiem nawet dekret o reformie rolnej nie przewidywał w swoich zapisach przepadku na rzecz skarbu państwa ruchomości w tym kolekcji prywatnych. W rzeczywistości powojennych represji wiele cennych zbiorów podworskich zostało bezprawnie przejętych i stanowi obecnie przedmiot posiadania licznych muzeów. Próba załatwienia i tego problemu wydaje się być jednak skrajnie nietrafiona. Z drugiej strony trudno nie zadać sobie pytania, jak wyglądałaby pod jej rządami sprawa co najmniej części kolekcji książąt Czartoryskich odkupionej przez Polskę kilka miesięcy temu.
Zobacz: Finanse
Ustawa reprywatyzacyjna powinna stanowić zamknięcie trudnego rozdziału historii prawnej i zarazem pokazywać, iż Polska jest państwem prawa, w którym własność prywatna jest bezwzględnie chroniona nawet po dziesięcioleciach. Wyłączenie szerokich grup poszkodowanych i zrównanie ich de facto z kolaborantami w sposób jawny przeczy zasadzie państwa prawa i co istotniejsze, w żadnym stopniu nie zamyka sprawy sprzed kilkudziesięciu lat, tworząc za to kolejne pokolenie wykluczonych. Niewątpliwie projekt ustawy ma przede wszystkim rozwiązać problemy reprywatyzacji w Warszawie i w tym zakresie wydaje się całkiem dobrze doprecyzowany. W pozostałym zakresie wymaga jednak jeszcze szerokich konsultacji i przyjęcia sprawiedliwych rozwiązań, tak aby obecna dyskusja była ostatnią.
Niewątpliwym problemem polskiej reprywatyzacji jest poruszanie się społeczeństwa, polityków a nawet prawników i ekonomistów w pewnej próżni domysłów, domniemań oraz przekłamań. W pierwszej kolejności brak nam rzetelnych danych dotyczących dotychczasowej skali skutków finansowych reprywatyzacji na obecnych warunkach (a więc bez ustawy). Wątpliwości budzą także wyliczenia takowych na przyszłości. Przy czym dla ustawy reprywatyzacyjnej powinny być one przedstawione w kilku wariantach od tych obejmujących najbardziej liberalne rozwiązania (a więc obejmujących szerokie grupy) do tych najbardziej restrykcyjnych. Dopiero przedstawienie solidnych danych pozwoliłoby na rzetelną analizę problemu i zawarcie akceptowalnej dla większości umowy społecznej oddającej komunistyczne bezprawie i możliwości współczesnej Polski.
adw. dr n. hum. Łukasz Kossacki-Lytwyn
apl. radc. Patryk Ryszewski