Zasada demokratycznego państwa prawnego wyznacza pewne standardy w zakresie aktów prawnych, które mogą dotyczyć obywateli i nakładać na niego obowiązki lub przyznawać prawa. Jedną z nich jest zasada legalizmu, czyli działania państwa na podstawie i w granicach prawa a także konieczność zapewnienia odpowiedniego nadzoru i kontroli nad takimi aktami, w tym także z inicjatywy samego obywatela.
W zakresie aktów powszechnie obowiązującego prawa miejscowego (aktów normatywnych wydawanych przez jednostki samorządu terytorialnego) istnieje kilka niezależnych od siebie mechanizmów kontroli, które dla obywateli mogą wydawać się podobne a przez to mylące. Niniejszy artykuł stanowi próbę usystematyzowania informacji o takich mechanizmach i wskazanie, który z nich może być zainicjowany przez obywatela.
Dla uproszczenia odbioru niniejszego opracowania opisane zostaną procedury przewidziane w ustawie z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (dalej „USG”), jednakże, jeśli nie wskazano inaczej, analogiczne instytucje zostały przewidziane także w ustawie z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (dalej „USP”) oraz ustawie z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa („USW).
Nadzór nad jednostkami samorządu terytorialnego
Konstytucja RP odnosi się do organów nadzoru nad działalnością samorządu terytorialnego w art. 171 ust. 2. Przepis ten przewiduje, że organami nadzoru nad działalnością jednostek samorządu terytorialnego są Prezes Rady Ministrów i wojewodowie, a w zakresie spraw finansowych - regionalne izby obrachunkowe. Norma ta powtórzona została w każdej z ustaw samorządowych (art. 86 USG, art. 76 USP i art. 78 USW). W nadzorze nad działalnością gminną uczestniczą także minister właściwy do spraw administracji publicznej i organy gminy, choć nie są one organami nadzoru.
UWAGA: Nie można uznać za organ nadzoru nad samorządem terytorialnym także sądów administracyjnych oceniających legalność uchwał (zarządzeń) organów jednostki samorządu terytorialnego.
Z punktu widzenia tematyki niniejszego artykułu kluczową rolę odgrywa wojewoda oraz, w pewnym ograniczonym zakresie regionalna izba obrachunkowa, która sprawuje nadzór nad działalnością gminną w zakresie spraw finansowych (np. dotyczących budżetu czy podatków i opłat lokalnych). Wojewoda sprawuje nadzór w pozostałych sprawach i z tego powodu wojewodę uznaje się za podstawowy organ nadzoru. W razie sporu na jego rzecz należy domniemywać kompetencję nadzorczą w konkretnej sprawie.
Najważniejszym przepisem urzeczywistniającym mechanizm nadzoru nad gminą jest art. 90 USG (odpowiednio art. 79 USP dla powiatu i art. 81 USW dla województwa), nakładający na wójt (burmistrza lub prezydenta) obowiązek przedłożenia wojewodzie uchwał rady gminy w ciągu 7 dni od dnia ich podjęcia. Nadzór ten nazywany jest nadzorem ustrojowym, wykonywanym na podstawie przepisów ustrojowych. Zgodnie z orzecznictwem sądów administracyjnych poddanie aktu innemu środkowi nadzoru, np. obowiązkowi uzgodnienia statutu gminy z organem nadzoru - Prezesem Rady Ministrów nie wyłącza bieżącego nadzoru wojewody - wójt nie jest zatem zwolniony z tego obowiązku.
Przepis ten jest wykładany w ten sposób, że obowiązek przedłożenia uchwał i zarządzeń, określany jako sposób wykonywania bieżącego nadzoru nad działalnością gminy, dotyczy każdej uchwały i zarządzenie organów gminy. Sądy administracyjne, wskazują że o podleganiu uchwał i zarządzeń nie decyduje ich charakter prawny - nadzór obejmuje akty normatywne o charakterze powszechnie obowiązującym, a także akty normatywne o charakterze wewnętrznym i akty nienormatywne. Każda uchwała i każde zarządzenie organu gminy, bez względu na ich charakter prawny, podlegają nadzorowi organów nadzoru. Spod nadzoru wyłączone są akty niebędące uchwałami ani zarządzeniami. Przede wszystkim chodzi tu, na podstawie wyłączenia z art. 102 USG o rozstrzygnięcia indywidualne wydawane w toku postępowania administracyjnego z KPA. Niejednolicie ujmowane w literaturze jest to, czy nadzorowi podlegają rozstrzygnięcia wywołujące skutki prywatnoprawne, w tym w zakresie zarządu majątkiem gminy.
Po upływie terminów z art. 90 ust. 1 USG (7 lub 2 dni) wójt nadal jest zobowiązany do przedłożenia uchwał lub zarządzeń organowi nadzoru. Z wyroku NSA z dnia 22 listopada 1990 r. sygn. akt: SA/Gd 965/90 wynika, że ustawodawca nie przewidział wygaśnięcia tego obowiązku i zastąpienia go przez inny lub przez sankcję. Przekroczenie terminu nie pociąga za sobą ujemnych skutków prawnych co do samej uchwały, jak również co do możliwości podjęcia działań nadzorczych przez wojewodę.
Z kolei kompetencja wojewody do wydania rozstrzygnięcia nadzorczego jest ograniczona w czasie - termin realizacji kompetencji wskazany w art. 91 ust. 1 USG jest terminem materialnym, prekluzyjnym, określa bowiem okres, po upływie którego organ nadzoru nie może skorzystać z przysługujących mu kompetencji. Termin ten biegnie od dnia doręczenia uchwały wojewodzie. Jeżeli organ nadzoru w terminie 30 dni od doręczenia uchwały nie stwierdzi jej nieważności, może tego dokonać jedynie sąd administracyjny na skutek wniesienia skargi przez ten organ.
UWAGA: Kompetencja dla sądu administracyjnego w tym zakresie wynika z art. 93 USG a organ nadzoru na tym etapie jest jedynie skarżącym a nie rozstrzygającym sprawę. Tego trybu nie należy mylić z instytucją przewidzianą w art. 98 USG, zgodnie z którym gmina lub związek międzygminny ma prawo zaskarżyć do sądu administracyjnego rozstrzygnięcia organu nadzorczego jej dotyczące, w tym decyzję o stwierdzeniu nieważności uchwały lub zarządzenia.
Czy obywatel może sprawować nadzór nad jednostkami samorządu terytorialnego?
Co ważne, w żadnym z opisanych powyżej trybów udziału nie bierze indywidualny obywatel, nawet jeśli dana uchwała dotyczyłaby jego interesów prawnych. Jednakże jak wskazano na wstępie, obywatel ma zagwarantowaną możliwość wzięcia czynnego udziału oraz inicjowania postępowań, gdy, uważa że jego prawa zostały naruszone przez jednostkę samorządu terytorialnego.
Ten mechanizm urzeczywistniony został w art. 101 USG (oraz art. 87 USP i art. 90 USW), zgodnie z którym obywatel, którego interes prawny lub uprawnienie zostały naruszone uchwałą lub zarządzeniem, podjętymi przez organ gminy w sprawie z zakresu administracji publicznej, może zaskarżyć uchwałę lub zarządzenie do sądu administracyjnego. Szczegółowy opis tej instytucji został opisany w moim wcześniejszym artykule „Jak obywatel może kwestionować uchwały samorządów? Zaskarżanie aktów prawa miejscowego do sądu administracyjnego”.
UWAGA: Żadnego z powyższych trybów, zarówno dostępnego dla obywatela zaskarżenia do sądu administracyjnego, jak i trybów związanych z nadzorem nad samorządem, nie należy mylić z prawem do wniesienia odwołania od decyzji do Samorządowego Kolegium Odwoławczego lub wniosku o ponowne rozpatrzenie sprawy przez organ, gwarantowanego przez KPA.
Podsumowując, istnieje kilka niezależnych od siebie trybów mających zapewnić zgodność z prawem aktów wydawanych przez jednostki samorządu terytorialnego. Tryby związane z nadzorem, głównie wojewody, nad samorządem nie przewidują udziału obywatela w takim postępowaniu. Błędem jest zatem kierowanie przez niezadowolonego z danego aktu obywatela, do wojewody jakiegokolwiek pisma wnoszącego o jego uchylenie czy stwierdzenie nieważności. Także z uwagi na termin w jakim wojewoda może zrealizować swoje uprawnienie nadzorcze, bezcelowe może okazać się lobbowanie na rzecz interwencji wojewody w ramach uprawnień nadzorczych. Dla obywatela przewidziana została osobna instytucja prawna, polegająca na zaskarżeniu uchwały lub zarządzenia do sądu administracyjnego.