Przepadek korzyści pochodzącej z przestępstwa skarbowego

Objęta przepadkiem korzyść majątkowa lub ściągnięcie jej równowartości pieniężnej przechodzi na własność Skarbu Państwa z reguły z chwilą uprawomocnienia się wyroku skazującego.

Przesłanki przepadku korzyści majątkowej

O przepadku korzyści majątkowej sąd orzeka wówczas, gdy spełnione są łącznie dwie przesłanki pozytywne:

1)    sprawca został skazany za przestępstwo skarbowe,

2)    sprawca popełniając przestępstwo skarbowe osiągnął korzyść majątkową niepodlegającą przepadkowi przedmiotów,

a jednocześnie nie jest spełniona przesłanka negatywna: korzyść majątkowa nie podlega zwrotowi innemu uprawnionemu podmiotowi. W tym ostatnim przypadku nie orzeka się bowiem przepadku korzyści majątkowej, lecz po prostu korzyść tę sąd zwraca ustalonemu uprawnionemu podmiotowi.  

Orzeczenie przepadku korzyści majątkowej następuje w wyroku skazującym – w tym samym, w którym sąd stwierdza, że sprawca popełnił przestępstwo skarbowe.

W razie stwierdzenia, że sprawca popełnił jedynie wykroczenie skarbowe, orzeczenie przepadku korzyści majątkowej jest niedopuszczalne. W przypadku wykroczeń skarbowych sąd tytułem środka karnego może bowiem, oprócz dobrowolnego poddania się odpowiedzialności, orzekać wyłącznie: przepadek przedmiotów i ściągnięcie równowartości pieniężnej przepadku przedmiotów.

Przepadek korzyści majątkowej pochodzącej z przestępstwa skarbowego jest orzekany wtedy tylko, gdy ta korzyść nie podlega przepadkowi przedmiotów o którym mowa w art.29 p.1 i 4 k.k.s. Zgodnie z tymi przepisami, przepadek przedmiotów obejmuje:

1) przedmioty pochodzące bezpośrednio z przestępstwa skarbowego oraz

2) przedmioty, których wytwarzanie, posiadanie, obrót, przechowywanie, przewóz, przenoszenie lub przesyłanie jest zabronione.

Korzyścią majątkową jest natomiast każde przysporzenie majątku albo uniknięcie w nim strat (por.: uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 1980 r. VII KZP 41/78, OSNKW 3/1980, poz.24). Jest więc oczywiste, że nie zawsze korzyść majątkowa pochodząca z przestępstwa skarbowego, o którą wzbogacił swój majątek sprawca, pochodzić musi bezpośrednio z tegoż przestępstwa skarbowego albo ograniczać się do posiadania rzeczy, których wytwarzanie, posiadanie, obrót, przechowywanie, przewóz, przenoszenie lub przesyłanie jest zabronione.

Nietrudno sobie wyobrazić sytuację, w której sprawca przestępstwa skarbowego prowadzący działalność gospodarczą, w pewnym okresie czasu po popełnieniu tegoż przestępstwa nie tylko upłynnia np. pieniądze uzyskane z jego popełnienia, ale nadto lokuje środki pozyskane w przestępczy sposób w różnego rodzaju inwestycje pomnażając swój majątek, co bez popełnienia przestępstwa skarbowego byłoby niemożliwe. Jeżeli sąd dokona ustaleń, że tak rzeczywiście było, to ma obowiązek wyodrębnić tę część majątku sprawcy przestępstwa skarbowego, która stanowi korzyść majątkową osiągniętą z przestępstwa skarbowego, która nie podlega przepadkowi przedmiotów i orzec o przepadku tejże korzyści majątkowej. Jeżeli zaś tak wyodrębniona część korzyści stanowi przedmiot współwłasności sprawcy z innym podmiotem, to sąd ma obowiązek ustalić wielkość udziału należącego do sprawcy i orzec przepadek tego udziału.

Ściągnięcie równowartości pieniężnej korzyści majątkowej

Ściągnięcie równowartości pieniężnej korzyści majątkowej to odrębny środek karny orzekany wówczas, gdy orzeczenie przepadku korzyści majątkowej jest niemożliwe. Rzecz jasna, środek ten też może być orzeczony wyłącznie w stosunku do sprawcy przestępstwa skarbowego.

Niemożność ściągnięcia równowartości pieniężnej korzyści majątkowej może być zależna lub niezależna od sprawcy, a więc np. może wynikać z ukrycia korzyści przez sprawcę albo z powodu ich utraty wskutek klęski żywiołowej lub kradzieży. W każdym z tych przypadków sąd orzeknie względem sprawcy przestępstwa skarbowego środek karny w postaci ściągnięcia równowartości pieniężnej korzyści majątkowej w miejsce przepadku tej korzyści.

Podobnie jak w przypadku przepadku korzyści majątkowej, jeżeli ustalono, że korzyść majątkowa pochodząca z przestępstwa skarbowego, której przepadku nie można orzec, stanowi przedmiot współwłasności sprawcy i innego podmiotu, sąd ma obowiązek ustalić wielkość udziału należącego do sprawcy i orzec ściągnięcie równowartości tego udziału.

Jeżeli sprawca popełnił kilka przestępstw skarbowych i tylko w stosunku do części z nich możliwe jest orzeczenie przepadku korzyści majątkowej, a w stosunku do części nie jest to możliwe, to wówczas sąd orzeknie tam, gdzie to możliwe przepadek korzyści majątkowej, a w pozostałych przypadkach ściągnięcie równowartości przepadku korzyści majątkowej. W każdym punkcie wyroku, w którym sąd orzekł środek karny (przepadek korzyści majątkowej lub ściągnięcie jej równowartości) ma on obowiązek wskazać za które konkretnie przestępstwo skarbowe dany środek karny orzekł.

Domniemanie pochodzenia korzyści majątkowej z przestępstwa

Zgodnie z art.33 §2 k.k.s. w razie skazania za przestępstwo skarbowe, z którego popełnienia sprawca osiągnął, chociażby pośrednio, korzyść majątkową dużej wartości, uważa się, że mienie, które sprawca objął we władanie lub do którego uzyskał jakikolwiek tytuł w czasie popełnienia przestępstwa skarbowego lub po jego popełnieniu, do chwili wydania chociażby nieprawomocnego wyroku, stanowi korzyść majątkową uzyskaną z popełnienia przestępstwa skarbowego, chyba że sprawca lub inna zainteresowana osoba przedstawi dowód przeciwny. Wskazany przepis przyjmuje domniemanie prawne pochodzenia określonych w nim korzyści z popełnionego przestępstwa skarbowego, przerzucając na sprawcę obowiązek wykazania, że korzyści te nie pochodzą chociażby pośrednio z popełnienia przypisanego mu przestępstwa skarbowego. Jeżeli sprawca nie potrafi przed sądem domniemania tego wzruszyć, musi liczyć się z tym, że sąd orzeknie przepadek korzyści majątkowych pochodzących z przestępstwa skarbowego i skutkiem tego wszystkie korzyści wskazane w art.33 §2 k.k.s. przejdą na własność Skarbu Państwa z chwilą uprawomocnienia się wyroku skazującego.

Warunkiem stosowania wymienionego domniemania jest przypisanie sprawcy popełnienia przestępstwa skarbowego z którego osiągnął on chociażby pośrednio korzyść majątkową dużej wartości, a więc takiej wartości, która w czasie popełnienia czynu zabronionego przekracza pięćsetkrotną wysokość minimalnego wynagrodzenia ustalonego na podstawie ustawy o minimalnym wynagrodzeniu za pracę (art.53 §4 i §15 k.k.s.).

Mienie którego dotyczy to domniemanie obejmuje własność, jak i inne prawa majątkowe (art.44 kodeksu cywilnego; dalej: k.c.), które sprawca objął we władanie lub do którego uzyskał jakikolwiek tytuł w okresie od popełnienia przestępstwa skarbowego do wydania nieprawomocnego wyroku skazującego. Objęciem we władanie jest każde faktyczne władztwo nad rzeczą obejmujące: posiadanie samoistne, posiadanie zależne i dzierżenie, o których mowa w art.336 i art.338 k.c. Uzyskanie przez sprawcę tytułu prawnego do poszczególnych składników jego majątku w okresie wskazanym w art.33 §2 k.k.s. powoduje natomiast, że składniki te mogą być objęte przepadkiem korzyści majątkowej nawet wówczas, gdy sprawca przestępstwa skarbowego mieniem tym faktycznie nie włada.

Dla obalenia domniemania konieczne jest przedstawienie przez sprawcę lub zainteresowaną osobę (np. właściciela rzeczy) dowodów na okoliczności, że mienie, którego domniemanie dotyczy, nie pochodzi chociażby pośrednio z popełnienia przestępstwa skarbowego.  Tutaj wypada zauważyć, że osoba uprawniona do mienia, które mogłoby być objęte przepadkiem korzyści majątkowej, ma prawo składać wnioski dowodowe jako osoba bezpośrednio zainteresowana wynikiem postępowania na podstawie art.9 §2 k.p.k. w zw. z art.113 §1 k.k.s., a sąd ma obowiązek wnioski te rozpatrzyć.

Domniemanie związane z przeniesieniem korzyści majątkowej

Kolejne domniemanie ustanowione w art.33 §3 k.k.s. wiąże się z praktyką przenoszenia przez sprawców korzyści majątkowych pochodzących z przestępstwa skarbowego na inne podmioty. Stosownie do treści tego przepisu, jeżeli okoliczności sprawy wskazują na duże prawdopodobieństwo, że sprawca przestępstwa skarbowego przeniósł na osobę fizyczną, osobę prawną lub jednostkę organizacyjną niemającą osobowości prawnej, faktycznie lub pod jakimkolwiek tytułem prawnym, mienie stanowiące korzyść majątkową uzyskaną z popełnienia przestępstwa skarbowego, uważa się, że rzeczy będące w samoistnym posiadaniu tej osoby lub jednostki oraz przysługujące jej prawa majątkowe należą do sprawcy, chyba że zainteresowana osoba lub jednostka organizacyjna przedstawi dowód zgodnego z prawem ich uzyskania.

Domniemanie to działa w przypadku, gdy istnieje duże prawdopodobieństwo przeniesienia korzyści majątkowej na inny podmiot, a więc gdy dowody na tę okoliczność graniczą z pewnością.

Zgodne z prawem uzyskanie rzeczy będących w samoistnym posiadaniu osoby trzeciej lub przysługujących jej praw majątkowych może być wykazane nie tylko dokumentami, ale też wszelkimi dowodami – w tym zeznaniami świadków. Chcąc obalić domniemanie należy wykazać, że nabyte prawo majątkowe lub rzecz nie stanowiły korzyści pochodzącej z przestępstwa skarbowego lub nabywca nie miał świadomości, że nabyte rzeczy lub prawa stanowiły korzyści pochodzące z przestępstwa skarbowego.  

Powództwo o obalenie domniemania

Osoba lub jednostka, której dotyczy domniemanie ustanowione w art.33 §3 k.k.s. (domniemanie związane z przeniesieniem korzyści majątkowej), może wystąpić z powództwem cywilnym przeciwko Skarbowi Państwa o obalenie domniemania. Powództwo to może być wytoczone już w czasie postępowania przygotowawczego, ale może być też wytoczone w czasie trwania postępowania sądowego lub nawet wykonawczego – już po prawomocnym skazaniu sprawcy przestępstwa skarbowego i orzeczeniu przepadku korzyści majątkowej pochodzącej z tego przestępstwa.

Jeżeli wytoczono powództwo cywilne przeciwko Skarbowi Państwa o obalenie domniemania, to korzyści majątkowe, których przepadek orzeczono w sprawie karnej  przechodzą na własność Skarbu Państwa dopiero z chwilą uprawomocnienia się wyroku oddalającego powództwo. Natomiast w przypadku, gdy powództwo to wytoczono już po skazaniu sprawcy przestępstwa skarbowego względem którego orzeczono przepadek korzyści majątkowej, wówczas do czasu prawomocnego rozstrzygnięcia sprawy cywilnej postępowanie egzekucyjne ulega zawieszeniu.

Sebastian Kowalski