Urlopy wychowawcze - kompendium

Prawo do urlopu wychowawczego zależy od istnienia stosunku pracy. Urlop wychowawczy przysługuje bowiem tylko osobom zatrudnionym w formie pracowniczej (umowa o pracę, powołanie, mianowanie itd.). Stąd w przypadku zatrudnienia pracownika na okres próbny, na czas określony, na czas wykonania określonej pracy czy na zastępstwo, urlop wychowawczy nie będzie obejmował okresu dłuższego niż do czasu, na który dana umowa została zawarta.

Bezwzględnym warunkiem, od którego zależy prawo do urlopu wychowawczego, jest określony staż pracy. Prawo do urlopu wychowawczego ma pracownik posiadający co najmniej 6-miesięczny ogólny staż pracy. Do tego stażu wlicza się wszystkie poprzednie okresy zatrudnienia pracownika (art. 186 § 1 Kodeksu pracy).

WAŻNE!

Do stażu uprawniającego pracownika do urlopu wychowawczego wliczamy wszystkie dotychczasowe okresy zatrudnienia na podstawie stosunku pracy.

Wniosek o urlop wychowawczy

Pracownik, który chce skorzystać z urlopu wychowawczego, musi złożyć pracodawcy pisemny wniosek co najmniej 2 tygodnie przed rozpoczęciem przewidywanego okresu tego urlopu (§ 1 rozporządzenia w sprawie szczegółowych warunków udzielania urlopu wychowawczego). Forma pisemna wniosku jest w tym przypadku obowiązkowa. Pracodawca nie ma podstaw do rozpatrywania wyłącznie ustnego wniosku pracownika w tym zakresie.

Pisemny wniosek pracownika o udzielenie urlopu wychowawczego powinien wskazywać:

• datę rozpoczęcia urlopu wychowawczego,

• okres jego trwania (datę zakończenia),

• okres urlopu wychowawczego, który dotychczas został wykorzystany na dane dziecko.

Do wniosku o udzielenie urlopu wychowawczego pracownik jest zobowiązany dołączyć pisemne oświadczenie drugiego z rodziców lub opiekunów dziecka o braku zamiaru korzystania z urlopu wychowawczego przez okres wskazany we wniosku.

Podobnie jak złożenie wniosku o udzielenie urlopu wychowawczego, również jego wycofanie wymaga formy pisemnej i musi być złożone nie później niż na 7 dni przed rozpoczęciem tego urlopu.

Wniosek o udzielenie urlopu wychowawczego wraz z oświadczeniami pracodawca umieszcza w części B akt osobowych pracownika.

Pracownikowi, któremu przysługuje prawo do urlopu wychowawczego i który złożył w tym zakresie stosowny wniosek, pracodawca nie może odmówić tego urlopu. Pracodawca jest zobowiązany do udzielenia urlopu wychowawczego pracownikowi w terminie i na okres wskazany we wniosku. Jeżeli jednak pracownik złożył pracodawcy wniosek o udzielenie urlopu wychowawczego bez zachowania 2-tygodniowego terminu do jego rozpoczęcia, pracodawca udziela pracownikowi urlopu wychowawczego nie później niż z dniem upływu tego terminu.

PRZYKŁAD

Pracownik wystąpił 1 czerwca 2009 r. z wnioskiem do pracodawcy o udzielenie 3-letniego urlopu wychowawczego, począwszy od poniedziałku 8 czerwca 2009 r. W związku z tym, że pracownik nie zachował 2-tygodniowego terminu liczonego od dnia złożenia wniosku do rozpoczęcia urlopu, pracodawca nie jest związany terminem rozpoczęcia urlopu wychowawczego wskazanym przez pracownika we wniosku. Musi jednak udzielić pracownikowi tego urlopu najpóźniej od 15 czerwca 2009 r. Nie ma przeszkód, aby pracodawca, mimo niezachowania tego terminu, udzielił pracownikowi urlopu w dniu wskazanym przez niego we wniosku.

Długość urlopu wychowawczego

Urlop wychowawczy przysługuje pracownikowi w wymiarze 3 lat na jedno dziecko i może on być wykorzystany najwyżej w 4 częściach, nie dłużej niż do ukończenia przez dziecko 4. roku życia (art. 186 Kodeksu pracy). Jeżeli zatem pracownik nie zdoła do ukończenia przez dziecko 4. roku życia wykorzystać pełnych 3 lat tego urlopu lub wykorzystywał go w 4 częściach, to pozostała część tego urlopu nie będzie już pracownikowi przysługiwała.

Pracownikowi wychowującemu dziecko z potwierdzonym orzeczeniem o niepełnosprawności, w celu sprawowania osobistej opieki nad tym dzieckiem przysługuje prawo do dodatkowych 3 lat urlopu wychowawczego, które mogą być wykorzystane do ukończenia przez to dziecko 18. roku życia. W takim przypadku do wniosku o udzielenie urlopu wychowawczego należy dołączyć orzeczenie o niepełnosprawności lub stopniu niepełnosprawności dziecka (art. 186 § 2 Kodeksu pracy).

PRZYKŁAD

Pracownica będąca matką 3,5-letniego dziecka wykorzystała u poprzedniego pracodawcy urlop wychowawczy na to dziecko w jednej części w wymiarze 2 lat. Po ponownym zatrudnieniu wystąpiła do kolejnego pracodawcy o udzielenie jej na to dziecko pozostałego roku urlopu wychowawczego. Pracodawca nie będzie mógł w związku z wiekiem dziecka udzielić pracownicy pełnego roku tego urlopu, a jedynie taką jego cześć, którą pracownica zdoła wykorzystać do 4. urodzin tego dziecka, czyli w wymiarze 6 miesięcy.

Urodzenie dziecka w czasie urlopu wychowawczego

Urodzenie przez pracownicę kolejnego dziecka w czasie przebywania przez nią na urlopie wychowawczym nie przerywa tego urlopu. W takim przypadku pracownica nie nabywa prawa do urlopu macierzyńskiego, jednak ma prawo do zasiłku macierzyńskiego w trakcie urlopu wychowawczego. Po zakończeniu zasiłku macierzyńskiego pracownica kontynuuje wykorzystywanie urlopu wychowawczego udzielonego jej na pierwsze dziecko, jeżeli nie został on wyczerpany.

Nie ma również przeszkód prawnych, aby pracownik po urlopie macierzyńskim wykorzystanym na drugie dziecko wniósł do pracodawcy wniosek o udzielenie urlopu wychowawczego na pierwsze dziecko, jeżeli są spełnione warunki do skorzystania z tego urlopu. Po wykorzystaniu urlopu wychowawczego na pierwsze dziecko pracownik będzie mógł zwrócić się do pracodawcy z wnioskiem o udzielenie urlopu wychowawczego na drugie dziecko.

PRZYKŁAD

Pracownica urodziła pierwsze dziecko i po wykorzystaniu urlopu macierzyńskiego udała się na 3-letni urlop wychowawczy. Po 2 latach wykorzystywania tego urlopu przerwała go i wróciła do pracy. Po miesiącu pracy pracownica urodziła drugie dziecko. Po zakończeniu urlopu macierzyńskiego na drugie dziecko pracownica będzie mogła skorzystać z pozostałej części niewykorzystanego urlopu wychowawczego na pierwsze dziecko. Pozostały 1 rok urlopu wychowawczego przysługującego pracownicy na pierwsze dziecko zdąży bowiem ona wykorzystać w całości przed ukończeniem przez to dziecko 4. roku życia.

Jednoczesne korzystanie z urlopu wychowawczego

Po nowelizacji Kodeksu pracy obowiązującej od 1 stycznia 2004 r. rodzice lub opiekunowie dziecka spełniający warunki do korzystania z urlopu wychowawczego mogą jednocześnie przebywać na takim urlopie przez okres nieprzekraczający 3 miesięcy.

WAŻNE!

Rodzice dziecka lub jego opiekunowie mogą jednocześnie korzystać z urlopu wychowawczego maksymalnie przez 3 miesiące.

W takim przypadku do wniosku o udzielenie urlopu wychowawczego należy dołączyć pisemne oświadczenie drugiego z rodziców lub opiekunów dziecka o okresie, w którym zamierza on skorzystać z takiego urlopu.

Ochrona pracownika przebywającego na urlopie wychowawczym

Od dnia złożenia przez pracownika wniosku o udzielenie urlopu wychowawczego rozpoczyna się szczególna ochrona przed zwolnieniem z pracy tego pracownika (art. 186¹ Kodeksu pracy). Takiemu pracownikowi pracodawca nie może wypowiedzieć ani rozwiązać z nim umowy o pracę w okresie od dnia złożenia tego wniosku do dnia zakończenia urlopu wychowawczego. Rozwiązanie przez pracodawcę umowy w tym czasie jest dopuszczalne tylko w razie ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy, a także gdy zachodzą przyczyny uzasadniające rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika (w trybie dyscyplinarnym).

Zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego, indywidualne wypowiedzenia umów o pracę pracowników przebywających na urlopach wychowawczych są możliwe na podstawie ustawy o zwolnieniach grupowych z przyczyn niedotyczących pracownika (przyczyny ekonomiczne, reorganizacja zakładu) nawet w sytuacji, gdy nie zachodzi warunek upadłości lub likwidacji pracodawcy (uchwała Sądu Najwyższego z 15 lutego 2006 r., II PZP 13/05, OSNP 2006/21-22/315). Dotyczy to jednak tylko pracodawców zatrudniających co najmniej 20 pracowników (takich pracodawców obejmują przepisy o zwolnieniach grupowych).

Ponadto można wypowiedzieć umowę o pracę pracownikom przebywającym na urlopie wychowawczym nie tylko na podstawie zwolnień indywidualnych, ale również w ramach zwolnień grupowych.

Ochrona stosunku pracy pracownika przebywającego na urlopie wychowawczym nie występuje w przypadku, gdy wniosek o udzielenie tego urlopu został złożony już po czynności zmierzającej do rozwiązania umowy o pracę (art. 186¹ § 2 Kodeksu pracy). Nie ma przy tym znaczenia, czy czynności tej dokonał pracodawca czy pracownik. Zatem gdy pracownik złożył wniosek o udzielenie urlopu wychowawczego po wypowiedzeniu mu umowy o pracę, pracodawca udziela mu urlopu wychowawczego nie na okres wskazany we wniosku, lecz do dnia rozwiązania umowy o pracę związanego z tym wypowiedzeniem.

 

Koniec urlopu wychowawczego

Zakończenie urlopu wychowawczego ma miejsce z reguły w terminie wskazanym we wniosku o ten urlop. Możliwe jest jednak wcześniejsze zakończenie urlopu wychowawczego, które może wynikać zarówno z inicjatywy pracownika, jak i pracodawcy.

Pracownik korzystający z urlopu wychowawczego może z niego zrezygnować:

• w każdym czasie – za zgodą pracodawcy,

• po uprzednim zawiadomieniu pracodawcy – najpóźniej na 30 dni przed terminem zamierzonego podjęcia pracy.

Jeżeli pracodawca zgadza się na przerwanie urlopu wychowawczego i natychmiastowy powrót pracownika do pracy, to nie ma przeszkód prawnych, by dopuścił on tego pracownika do pracy w każdym czasie. Pracodawca może to uczynić nawet w kolejnym dniu po zawiadomieniu pracownika o chęci przerwania urlopu i powrotu do pracy. Gdyby jednak pracodawca nie wyrażał na to zgody, to wówczas pracownik będzie mógł podjąć pracę dopiero po upływie 30 dni od zawiadomienia pracodawcy o rezygnacji z dalszego korzystania z urlopu wychowawczego. Po upływie 30-dniowego terminu pracodawca jest już zobowiązany do dopuszczenia pracownika do pracy w zakładzie.

Sposoby odwołania pracownika z urlopu wychowawczego przez pracodawcę zostały ograniczone jedynie do dwóch przypadków. Po pierwsze, w sytuacji gdy pracodawca ustali, że pracownik trwale zaprzestał sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem, a po drugie, w przypadku stwierdzenia, że z urlopu wychowawczego korzystają w tym samym czasie oboje rodzice lub opiekunowie dziecka (poza przypadkiem dozwolonego 3-miesięcznego okresu). Wówczas pracodawca wzywa pracownika do stawienia się do pracy w terminie przez siebie wskazanym, nie później jednak niż w ciągu 30 dni od dnia powzięcia takiej wiadomości i nie wcześniej niż po upływie 3 dni od dnia wezwania.

Pracownik, który nie zgadza się z decyzją pracodawcy, może domagać się ustalenia przed sądem pracy faktu prawidłowego korzystania z urlopu wychowawczego. Jeżeli jednak pracownik nie odwołuje się od decyzji pracodawcy i mimo wszystko nie stawia się do pracy, to jego postępowanie może stanowić podstawę dla pracodawcy do rozwiązania z tym pracownikiem umowy bez zachowania okresu wypowiedzenia w trybie dyscyplinarnym.

Praca podczas urlopu wychowawczego

Pracownik w czasie urlopu wychowawczego może podjąć pracę zarówno u dotychczasowego, jak i innego pracodawcy, albo inną działalność, a także naukę lub szkolenie, jeżeli nie wyłącza to sprawowania przez niego osobistej opieki nad dzieckiem (art. 186² § 1 Kodeksu pracy).

Przepisy nie precyzują, w jakim wymiarze można podjąć pracę na urlopie wychowawczym i kiedy można mówić, że doszło już do zaprzestania osobistej opieki nad dzieckiem. Aby ten warunek był spełniony, musi bowiem dojść do trwałego zaprzestania tej opieki. W poszczególnych przypadkach będzie to musiało być rozstrzygane indywidualnie na podstawie konkretnej sytuacji. W literaturze prawa pracy istnieją poglądy, że podjęcie przez pracownika przebywającego na urlopie wychowawczym pracy w pełnym wymiarze czasu pracy powoduje trwałe zaprzestanie sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem i jest sprzeczne z celem urlopu wychowawczego. Jednak nie zawsze będzie to regułą.

PRZYKŁAD

Pracownik zatrudniony w zakładzie na stanowisku informatyka korzysta z 3-letniego urlopu wychowawczego na dziecko. W trakcie tego urlopu pracownik zatrudnił się u innego pracodawcy w pełnym wymiarze czasu pracy w formie telepracy na stanowisku programisty. Pracownik ten wykonuje niemal wszystkie obowiązki służbowe w domu, co pozwala mu na jednoczesne sprawowanie osobistej opieki nad dzieckiem. W takim przypadku pracodawca nie może przerwać urlopu wychowawczego, ponieważ nie doszło do trwałego zaprzestania opieki nad dzieckiem.

Podejmując pracę na urlopie wychowawczym u dotychczasowego pracodawcy pracownik musi podpisać z tym pracodawcą kolejną umowę o pracę. Zatrudnienie takiego pracownika w zakładzie wiąże się ze wszystkimi wymaganiami związanymi z nawiązaniem stosunku pracy (przeprowadzenie wstępnych badań lekarskich, szkolenia bhp itp.)

Dopuszczenie pracownika do pracy po urlopie wychowawczym

Po powrocie z urlopu wychowawczego pracodawca jest zobowiązany do zatrudnienia pracownika na dotychczas zajmowanym przez niego przed urlopem stanowisku pracy. Jeżeli pracodawca nie ma takiej możliwości, musi zaproponować pracownikowi stanowisko równorzędne do poprzednio zajmowanego lub inne odpowiadające jego kwalifikacjom zawodowym (art. 186⁴ Kodeksu pracy). Wynagrodzenie, jakie pracodawca musi przyznać pracownikowi powracającemu z urlopu wychowawczego, nie może być niższe od wynagrodzenia za pracę przysługującego innemu pracownikowi wykonującemu pracę na stanowisku, które zajmował ten pracownik przed urlopem wychowawczym. Oznacza to, że pracownik, który był zatrudniony na określonym stanowisku pracy, po powrocie z urlopu wychowawczego powinien otrzymać takie wynagrodzenie, jakie w dniu tego powrotu otrzymuje jego kolega lub koleżanka z pracy, zatrudnieni na zajmowanym przez niego przed urlopem lub takim samym stanowisku pracy.

PRZYKŁAD

Pracownice X i Y były zatrudnione w zakładzie pracy na stanowisku sprzątaczek z wynagrodzeniem 1200 zł każda. Pracownica X po wykorzystaniu urlopu macierzyńskiego złożyła pracodawcy wniosek o udzielenie 3-letniego urlopu wychowawczego w celu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem. W czasie korzystania z urlopu wychowawczego przez pracownicę X, pracownica Y otrzymywała każdego kolejnego roku pracy podwyżkę wynagrodzenia o 200 zł brutto. Ponadto pracodawca wprowadził w tym czasie dla pracowników zatrudnionych na stanowiskach sprzątaczek stałą premię kwartalną w wysokości 40% wynagrodzenia. Po powrocie pracownicy X z 3-letniego urlopu wychowawczego pracownica Y zarabiała na stanowisku sprzątaczki 1800 zł brutto i przysługiwała jej premia kwartalna w wysokości 40%. Pracodawca musi zatem zatrudnić pracownicę X powracającą z urlopu wychowawczego na stanowisku sprzątaczki lub innym równorzędnym, odpowiadającym jej kwalifikacjom, z wynagrodzeniem co najmniej 1800 zł brutto + premia kwartalna 40%.

Może się jednak zdarzyć, że na zajmowanym przez pracownika przed urlopem wychowawczym stanowisku pracy nikt nie jest już zatrudniony z powodu robotyzacji lub np. zmiany profilu działalności zakładu pracy. Wówczas pracodawca jest zobowiązany do zatrudnienia pracownika powracającego z urlopu wychowawczego na stanowisku równorzędnym lub innym odpowiadającym jego kwalifikacjom z wynagrodzeniem, jakie otrzymują pracownicy o podobnych kwalifikacjach i doświadczeniu, zatrudnieni na tych równorzędnych lub innych stanowiskach pracy. Wynagrodzenie to nie może być jednak niższe od wynagrodzenia należnego pracownikowi zatrudnionemu na poprzednio zajmowanym przez niego stanowisku pracy. Jeżeli na takim stanowisku nie ma już zatrudnionych pracowników, wynagrodzenie pracownika należy ustalić na poziomie nie niższym od tego, jakie otrzymywał przed urlopem wychowawczym oraz nie niższym niż minimalne wynagrodzenie za pracę.

Urlop wychowawczy a staż pracy

Przebywanie pracownika na urlopie wychowawczym nie powoduje utraty przez niego statusu pracownika, a tym bardziej utraty zatrudnienia. W związku z tym okres, w którym pracownik przebywa na urlopie wychowawczym, podlega wliczeniu do jego stażu pracy. Będzie on miał zatem wpływ na wszelkie uprawnienia pracownicze, które zależą od długości stażu pracy pracownika.

PRZYKŁAD

Pracownica przebywała łącznie 7 lat na urlopie wychowawczym. Z urlopu w takim wymiarze skorzystała na troje swoich dzieci. W tym przypadku do stażu pracy należy zaliczyć jej całe 7 lat, kiedy była na urlopie wychowawczym.

Pytania i odpowiedzi

(?) Nasz pracownik przebywa na 3-letnim urlopie wychowawczym. Ostatnio dowiedzieliśmy się, że zarejestrował on i prowadzi działalność gospodarczą. Czy jest to podstawa do odwołania pracownika z urlopu wychowawczego ze względu na zaprzestanie sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem?

Samo zarejestrowanie i podjęcie działalności gospodarczej przez pracownika przebywającego na urlopie wychowawczym nie daje jeszcze podstaw do odwołania pracownika z tego urlopu. Zgodnie z obecnie obowiązującymi przepisami, pracownik przebywający na urlopie wychowawczym ma prawo w czasie tego urlopu podjąć pracę lub inną działalność (np. gospodarczą), jeżeli nie wyłącza to sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem. Aby odwołać pracownika z urlopu, musieliby Państwo wykazać jego trwałe zaprzestanie opieki nad dzieckiem.

(?) Pracownik złożył wniosek o udzielenie urlopu wychowawczego od 1 lipca 2009 r. i urlop ten został mu udzielony. 25 czerwca dostarczył on do zakładu zwolnienie lekarskie na okres od 25 czerwca do 5 lipca 2009 r. Czy w takim przypadku urlop wychowawczy pracownika ulegnie przesunięciu?

Nie, pracownik rozpocznie korzystanie z urlopu wychowawczego od 1 lipca 2009 r. zgodnie ze złożonym przez niego wnioskiem. Zwolnienie lekarskie nie ma wpływu na korzystanie przez pracownika z urlopu wychowawczego. Za okres zwolnienia lekarskiego przypadającego na dni po rozpoczęciu przez pracownika urlopu wychowawczego nie będzie mu przysługiwał zasiłek chorobowy.

(?) Pracownik, który przebywał na 3-letnim urlopie wychowawczym, wrócił do pracy 1 czerwca 2009 r. Przed rozpoczęciem urlopu wychowawczego pracownikowi przysługiwał urlop wypoczynkowy w wymiarze 20 dni, ponieważ pracownik posiadał 8-letni staż pracy. Jaki urlop wypoczynkowy będzie mu przysługiwał w naszym zakładzie do końca 2009 r.?

Pracownikowi z racji długości stażu pracy będzie przysługiwał urlop wypoczynkowy w wymiarze 26 dni w roku. Ponieważ do końca maja 2009 r. pracownik przebywał na urlopie wychowawczym, jego wymiar urlopu wypoczynkowego za 2009 r. będzie obliczany proporcjonalnie z liczby miesięcy pozostałych do końca 2009 r. Zatem pracownikowi będzie przysługiwało 7/12 z 26 dni = 15,12 dnia, co po zaokrągleniu da pracownikowi prawo do 16 dni urlopu wypoczynkowego do końca 2009 r.

• art. 186–186⁵ Kodeksu pracy,

• § 1–4 rozporządzenia z 16 grudnia 2003 r. w sprawie szczegółowych warunków udzielania urlopu wychowawczego (DzU nr 230, poz. 2291),

• art. 12 ust. 2, art. 29 ust. 1 i ust. 3 ustawy z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (DzU z 2005 r. nr 31, poz. 267 ze zm.),

• § 6 ust. 2 lit. h rozporządzenia z 28 maja 1996 r., w sprawie zakresu prowadzenia przez pracodawców dokumentacji w sprawach związanych ze stosunkiem pracy oraz sposobu prowadzenia akt osobowych pracownika (DzU nr 62, poz. 286 ze zm.),

• art. 1, art. 10 ust. 2 ustawy z 13 marca 2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników (DzU nr 90, poz. 844 ze zm.).

Aleksander P. Kuźniar

specjalista w zakresie prawa pracy