Dobrowolne poddanie się odpowiedzialności - postępowanie

Negocjacje

Wniosek o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności sprawca przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego może złożyć w postępowaniu przygotowawczym zanim wniesiony zostanie akt oskarżenia (art.142 §1 k.k.s.). O tym prawie powinien być on pouczony przed pierwszym przesłuchaniem.

Jeżeli sprawcą jest osoba w wieku po ukończeniu lat 17, lecz przed ukończeniem lat 18, wniosek o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, może w jego imieniu zgłosić przedstawiciel ustawowy (w szczególności rodzic). Wniosek może być złożony na piśmie albo ustnie do protokołu, a wraz z jego złożeniem należy łącznie uiścić:

    1)    należność publicznoprawną, jeżeli w związku z przestępstwem skarbowym lub wykroczeniem skarbowym nastąpiło uszczuplenie tej należności, chyba że do chwili zgłoszenia wniosku ta wymagalna należność została w całości uiszczona;

    2)    tytułem kary grzywny kwotę odpowiadającą co najmniej jednej trzeciej minimalnego wynagrodzenia, a za wykroczenie skarbowe - kwotę odpowiadającą co najmniej jednej dziesiątej tego wynagrodzenia;

    3)    co najmniej zryczałtowaną równowartość kosztów postępowania.

Jeżeli za czyn zabroniony, o który toczy się postępowanie, przewidziane jest obowiązkowe orzeczenie przepadku przedmiotów, sprawca składając wniosek o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności jest obowiązany wyrazić zgodę na ich przepadek, a w razie niemożności złożenia tych przedmiotów - uiścić ich równowartość pieniężną.

Jeżeli zaś orzeczenie przepadku przedmiotów nie jest obowiązkowe, sprawca może ograniczyć wyrażenie zgody na przepadek, a w razie niemożności złożenia tych przedmiotów - uiścić równowartość pieniężną tylko niektórych przedmiotów zagrożonych przepadkiem albo złożyć wniosek o całkowite zaniechanie orzeczenia przepadku przedmiotów lub uiszczenia ich równowartości pieniężnej.

Złożenie wniosku o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności przez sprawcę przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego wiąże organ postępowania przygotowawczego w ten sposób, że nie może on zignorować wniosku, lecz ma obowiązek podjąć stosowną decyzję w związku ze złożeniem wniosku. Gdyby ów wniosek nie odpowiadał wymaganiom formalnym, a brak jest tego rodzaju, że wniosek nie może otrzymać biegu, organ prowadzący postępowanie ma obowiązek wezwać osobę, od której wniosek pochodzi, do usunięcia braku w terminie 7 dni. W razie uzupełnienia braku w terminie, wniosek wywołuje skutki od dnia jego wniesienia. W razie nieuzupełnienia braku w terminie, wniosek uznaje się za bezskuteczny, o czym należy pouczyć przy doręczeniu wezwania (art.143a k.k.s.).

W sytuacji, gdy organ postępowania przygotowawczego przystanie na propozycję sprawcy, wnosi do sądu - zamiast aktu oskarżenia - wniosek o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności (art.145 §1 k.k.s.).

Jeżeli jednak w związku z przestępstwem skarbowym lub wykroczeniem skarbowym nastąpiło uszczuplenie należności publicznoprawnej, a należność ta nie została uiszczona, organ postępowania przygotowawczego uzależnia złożenie wniosku o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności od wykonania obowiązku uiszczenia w całości wymagalnej należności publicznoprawnej (art.146 §1 k.k.s.).

Ponadto, złożenie wniosku o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności organ postępowania przygotowawczego może uzależnić:

    1)    od uiszczenia tytułem kary grzywny dodatkowej kwoty, nieprzekraczającej jednak łącznie z kwotą już wpłaconą wysokości połowy sumy odpowiadającej górnej granicy ustawowego zagrożenia za dany czyn zabroniony;

    2)    od wyrażenia zgody na przepadek przedmiotów nieobjętych wnioskiem sprawcy, a w razie niemożności ich złożenia - od uiszczenia równowartości pieniężnej tych przedmiotów;

    3)    od uiszczenia pozostałych kosztów postępowania.

Czas, rodzaj i sposób wykonania negocjowanych ze sprawcą obowiązków, finansowy organ postępowania przygotowawczego określa po wysłuchaniu sprawcy (ewentualnie jego przedstawiciela ustawowego). Jeżeli sprawca i finansowy organ postępowania przygotowawczego dojdą do porozumienia, zaś nadto ten pierwszy wypełni swoje obowiązki, organ wystąpi do sądu z wnioskiem o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności.

Wniosek finansowego organu postępowania przygotowawczego powinien zawierać:

    1)    imię i nazwisko sprawcy oraz inne dane określające jego tożsamość;

    2)    dokładne określenie czynu zarzucanego sprawcy ze wskazaniem czasu, miejsca, sposobu i okoliczności jego popełnienia, a zwłaszcza wysokości uszczuplonej lub narażonej na uszczuplenie należności publicznoprawnej;

    3)    wskazanie przepisów kodeksu, pod które zarzucany czyn podpada;

    4)    dokładne określenie wykonanych przez sprawcę obowiązków;

    5)    wskazanie sądu właściwego do udzielenia zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności.

Wraz z wnioskiem o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności organ postępowania przygotowawczego przesyła sądowi akta postępowania zawiadamiając jednocześnie sprawcę (jego przedstawiciela ustawowego) o złożeniu wniosku.

Gdyby jednak sprawca przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego i organ postępowania przygotowawczego nie doszli do porozumienia lub sprawca nie wypełnił swoich  obowiązków ustalonych w czasie negocjacji, organ postępowania wydaje postanowienie o odmowie wniesienia wniosku o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności. Na takie postanowienie przysługuje zażalenie do organu nadrzędnego nad finansowym organem postępowania przygotowawczego (art.147 k.k.s.). W razie nieuwzględnienia zażalenia uiszczone już przez sprawcę kwoty zatrzymuje się do zakończenia postępowania jako zabezpieczenie grożących mu kar, środków karnych lub innych środków oraz kosztów postępowania.

Sprawca przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego może cofnąć wniosek o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności po upływie jednego miesiąca od jego złożenia, aż do dnia wniesienia do sądu przez finansowy organ  postępowania przygotowawczego wniosku o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności (art.144 §1 k.k.s.).

Sprawca musi się jednak liczyć z tym, że ponowne złożenie wniosku jest niedopuszczalne (art.144 §2 k.k.s.). Cofnięcie wniosku może nastąpić na piśmie lub ustnie do protokołu. Jeżeli wniosek o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności zostanie skutecznie cofnięty, to uiszczone przez sprawcę kwoty zatrzymuje się do zakończenia postępowania jako zabezpieczenie grożących mu kar, środków karnych lub innych środków oraz kosztów postępowania.

Posiedzenie sądu

Posiedzenie w przedmiocie udzielenia zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności powinno być wyznaczone niezwłocznie i równie niezwłocznie sąd powinien o nim rozstrzygnąć (art.148 §1 k.k.s.).

O posiedzeniu zawiadamia się sprawcę przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego oraz jego obrońcę (jeśli został ustanowiony) ewentualnie przedstawiciela ustawowego. Ponadto o posiedzeniu zawiadamia się finansowy organ postępowania przygotowawczego lub jego przedstawiciela, w szczególności tego, który złożył wniosek.

Jeżeli  prezes sądu (upoważniony sędzia) lub sąd tak zarządzi stawiennictwo przedstawiciela finansowego organu postępowania przygotowawczego jest obowiązkowe. W każdym innym przypadku niestawiennictwo osoby uprawnionej do udziału w posiedzeniu, która została prawidłowo zawiadomiona o posiedzeniu nie tamuje tegoż. Tak też jest najczęściej, że w przedmiocie udzielenia zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności orzeka sąd na posiedzeniu bez udziału stron.

Jeżeli sąd dojdzie do przekonania, że wniosek jest zasadny – wydaje wyrok, którym uwzględnia wniosek. Jeżeli sąd dojdzie do przekonania, że nie zachodzą podstawy do uwzględnienia wniosku, niezwłocznie zwraca sprawę finansowemu organowi postępowania przygotowawczego. W tym wypadku, tak jak w dwóch wcześniej już wskazanych (postanowienie organu postępowania przygotowawczego o odmowie wniesienia wniosku o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, skuteczne cofnięcie wniosku o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności) uiszczone przez sprawcę kwoty zatrzymuje się do zakończenia postępowania jako zabezpieczenie grożących mu kar, środków karnych lub innych środków oraz kosztów postępowania.

Wyrok o zezwoleniu na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności jest z urzędu doręczany stronom (a także obrońcy, jeśli został ustanowiony).

Z uwagi na to, że wyrok taki jest wydawany na posiedzeniu – treść wyroku udostępnia się publicznie poprzez złożenie jego odpisu na okres 7 dni w sekretariacie sądu, o czym czyni się wzmiankę w protokole posiedzenia (art.418a k.p.k. w zw. z art.113 §1 k.k.s.). Dla zaskarżenia wyroku o zezwoleniu na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności konieczne jest złożenie – w terminie 7 dni od daty ogłoszenia wyroku – wniosku o sporządzenie na piśmie i doręczenie uzasadnienia wyroku (art.422 §1 k.p.k. w zw. z art.113 §1 k.k.s.; por.: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 9 lipca 2008r., II KK 152/08.

Jedynie dla sprawcy przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego, który jest pozbawiony wolności, a nie ma obrońcy i nie był obecny podczas ogłoszenia wyroku termin 7 dni do złożenia  wniosku o sporządzenie na piśmie i doręczenie uzasadnienia wyroku biegnie od daty doręczenia mu wyroku (art.422 §2 k.p.k. w zw. z art.113 §1 k.k.s.).

Otrzymując odpis pisemnego uzasadnienia wyroku o zezwoleniu na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, podmiot który tego uzasadnienia żądał zostaje pouczony o sposobie i terminie wniesienia apelacji (chyba że jest profesjonalistą).

W razie zaskarżenia wyroku o udzieleniu zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, sąd II instancji orzeka na posiedzeniu jednoosobowo. Możliwości zmiany lub uchylenia takiego wyroku są bardzo ograniczone. Wyrok taki ulega zawsze uchyleniu w wyjątkowych przypadkach, to jest wówczas gdy kiedy zachodzą tzw. bezwzględne przyczyny odwoławcze określone w art.439 k.p.k. (mającym zastosowanie na podstawie art.113 §1 k.k.s.).

W przypadku, gdyby utrzymanie wyroku w mocy było rażąco niesprawiedliwe, podlega ono zmianie na korzyść oskarżonego albo uchyleniu niezależnie od granic zaskarżenia  i podniesionych w apelacji zarzutów (art.440 k.p.k. w zw. z art.113 §1 k.k.s.). Ponadto wyrok o zezwoleniu na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności ulega uchyleniu lub zmianie tylko w przypadku, gdy sąd I instancji orzekł:

1) tytułem kary grzywny kwotę inną niż uiszczona przez sprawcę;

2) przepadek przedmiotów lub uiszczenie ich równowartości pieniężnej w zakresie nieobjętym zgodą sprawcy.

Czytaj także: Odpowiedzialność płatnika za nieterminowe złożenie deklaracji>>

Zaniechanie ukarania sprawcy

Ratio legis instytucji dobrowolnego poddania się odpowiedzialności sprowadza się do przyspieszenia postępowania tam, gdzie sam sprawca chce ponieść odpowiedzialność i rezygnuje z długiego procesu, co - obok uzyskanych od sprawcy kwot grzywny i kosztów - stanowi ewidentną korzyść wymiaru sprawiedliwości i budżetu państwa (T. Grzegorczyk, „Kodeks karny skarbowy. Komentarz.”, Warszawa 2001r., s.472).

Dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, oprócz uproszczenia postępowania, pozwala również uniknąć sprawcy statusu skazanego. Zgodnie bowiem z art.18 §§2-3 k.k.s. prawomocny wyrok o zezwoleniu na poddanie się odpowiedzialności nie podlega wpisowi do Krajowego Rejestru Karnego, a uiszczenie określonej kwoty tytułem kary grzywny za przestępstwo skarbowe w drodze poddania się odpowiedzialności nie stanowi recydywy skarbowej (zob. też: wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 8 stycznia 2008r., P 35/06, OTK-A 1/2008, poz.1).

Wyrok udzielający zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności nie jest zatem wyrokiem skazującym. Ma to w szczególności istotne znaczenie z punktu widzenia tych przepisów, które uzależniają zatrudnienie lub pełnienie określonej funkcji od niekaralności za przestępstwa skarbowe. Tak np. zgodnie z nowymi regulacjami ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy pośrednikiem pracy, doradcą zawodowym, specjalistą do spraw rozwoju zawodowego, specjalistą do spraw programów, liderem klubu pracy, doradcą EURES oraz asystentem EURES może zostać osoba nieskazana dotąd prawomocnym wyrokiem sądu za umyślne przestępstwo lub umyślne przestępstwo skarbowe. Popełnienie nawet umyślnego przestępstwa skarbowego przez sprawcę, który w toku prowadzonego przeciwko niemu postępowania uzyskał zezwolenie sądu na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności powoduje, że pomimo popełnienia tegoż przestępstwa skarbowego pozostaje on osobę nieskazaną.

mgr Sebastian Kowalski - sędzia Sądu Rejonowego w Wałbrzychu,
doktorant w Katedrze Kryminologii i Prawa Karnego Gospodarczego
Uniwersytetu Wrocławskiego