Rola i zadania gmin w procesie prywatyzacji

Na gminy zostało nałożonych wiele obowiązków związanych ze świadczeniem usług dla lokalnych społeczności. Przedsiębiorstwa komunalne często źle funkcjonują, są nierentowne i wymagają ciągłych inwestycji. Tracą na tym przede wszystkim obywatele, którzy są zmuszeni do korzystania z drogich i niskiej jakości usług przedsiębiorstw komunikacyjnych, ciepłowniczych czy szpitali. W takiej sytuacji jedynym rozwiązaniem jest tworzenie spółek gminnych czy prywatyzacja. Gminy uwłaszczone na państwowym majątku miały do wyboru powołanie na ich terenie zakładów budżetowych, komercjalizację, powołanie spółek lub holdingów międzygminnych, prywatyzację lub oddanie majątku w użytkowanie. Zmiany restrukturyzacyjne przyspieszyła ustawa o gospodarce komunalnej z 1996 roku, która nakładała na gminy obowiązek podjęcia uchwał przekształcających przedsiębiorstwa komunalne w zakłady budżetowe lub spółki prawa handlowego. Te, w stosunku do których gmina do dnia 30 czerwca 1997 r. nie postanowiła o wyborze organizacyjnoprawnej formy lub o ich prywatyzacji, uległy z mocy prawa z dniem 1 lipca 1997 roku przekształceniu w jednoosobową spółkę gminy.

Komercjalizacja, czyli powołanie jednoosobowej spółki gminy lub skarbu państwa na miejsce dotychczasowego przedsiębiorstwa państwowego, jest w większości przypadków etapem przejściowym przed prywatyzacją. Jest ona pierwszym etapem tzw. prywatyzacji pośredniej. Niestety, wiele przedsiębiorstw (np. ciepłowniczych) zatrzymało swe przekształcenie na etapie komercjalizacji. Gminy obawiają się, że przekazanie własności przedsiębiorstw w ręce prywatne pozbawi ją kontroli nad usługami użyteczności publicznej, przez co mogą mieć kłopoty w wypełnianiu swoich ustawowych obowiązków w stosunku do lokalnych społeczności.

Najczęstszym inicjatorem procesu prywatyzacyjnego jest gmina, gdyż ona zazwyczaj jest właścicielem lub większościowym udziałowcem firm wypełniających zadania użyteczności publicznej. Podmioty takie, zorganizowane w spółki prawa handlowego, z założenia nie mogą uznawać zyskowności za najważniejszy cel swojego funkcjonowania, mimo że prowadzenie działalności gospodarczej już w samym założeniu powinno podążać właśnie w tym kierunku. Z racji posiadania takich przedsiębiorstw gmina czerpie nie tylko profity, ale ma też szereg obowiązków związanych z inwestycjami i ich modernizacją. Niestety, kondycja wielu budżetów gminnych często nie pozwala na prawidłowe ich wypełnianie, przez co jakość i niezawodność dostarczanych usług może być niezadowalająca dla lokalnych społeczności. Jedynym sposobem na rozwiązanie problemu może okazać się prywatyzacja. Nowi właściciele potrafią często usprawnić daną działalność, podwyższyć standard usług i obniżyć ich koszty. Korzystają na tym nie tylko prywatni przedsiębiorcy, ale i sami mieszkańcy, bo często po prostu płacą mniej. O ile sprywatyzowanie dobrze prosperującego, niewymagającego doinwestowania, przedsiębiorstwa może być dla jednostki samorządu pewnym dylematem, to restrukturyzacja firm o złej kondycji finansowej nie powinna wzbudzać większych kontrowersji. Pozytywną stroną sprzedaży udziałów lub akcji jest duży zastrzyk finansowy dla budżetu gminy. Uzyskane w ten sposób środki finansowe można przeznaczyć na zasilenie innych ważnych obszarów działalności gminy.

Przedsiębiorstwo państwowe można sprywatyzować na dwa sposoby – bezpośrednio lub pośrednio. Prywatyzacja bezpośrednia polega na przekazaniu wszystkich składników materialnych i niematerialnych majątku przedsiębiorstwa państwowego nowemu właścicielowi na podstawie zarządzenia wydanego przez organ założycielski. Nowy właściciel staje się następcą prawnym przedsiębiorstwa państwowego poddanego prywatyzacji bezpośredniej, a także przejmuje odpowiedzialność za zobowiązania podatkowe przedsiębiorstwa państwowego. Obejmuje ona głównie przedsiębiorstwa o dobrej kondycji finansowej i zatrudniające mniej niż 500 osób.

Prywatyzować można także w sposób pośredni. Mamy tutaj do czynienia z dwoma etapami: komercjalizacją oraz zbyciem udziałów lub akcji powstałej spółki. Pierwszy etap jest warunkiem koniecznym do przeprowadzenia drugiego. Komercjalizacja polega na przekształceniu formy prawnej przedsiębiorstwa, które z państwowego staje się spółką prawa handlowego (spółkę z ograniczona odpowiedzialnością lub akcyjną) – z większościowym (na ogół 100-proc.) udziałem gminy. Jest to etap przejściowy do właściwej prywatyzacji i polega na udostępnianiu akcji lub udziałów spółki osobom trzecim. Po przekształceniu następuje drugi etap polegający na zbyciu przez gminę udziałów lub akcji skomercjalizowanej spółki osobom fizycznym lub prawnym, którymi mogą być drobni inwestorzy oraz inwestorzy strategiczni.

Co do zasady prywatyzacji i komercjalizacji przedsiębiorstwa państwowego dokonuje minister właściwy do spraw skarbu państwa. W przypadku przedsiębiorstw komunalnych jest inaczej. Kompetencje ministra lub organu założycielskiego wykonuje wobec prywatyzowanego przedsiębiorstwa komunalnego organ wykonawczy jednostki samorządu terytorialnego lub związku takich jednostek. Poza tym wójt, burmistrz (prezydent miasta), starosta, marszałek województwa są obowiązani do składania ministrowi właściwemu do spraw skarbu państwa informacji dotyczących przekształceń i prywatyzacji mienia komunalnego. Nadzór nad wykonywaniem tych obowiązków sprawują właściwi wojewodowie.

SPOSOBY PRYWATYZACJI BEZPOŚREDNIEJ

Samorząd gminny w Polsce w celu wykonywania swoich zadań ma swobodę wyboru form i sposobów, jak i instrumentów prawnych przewidzianych przez przepisy prawa. W zakresie wykonywania zadań użyteczności publicznej gmina może przyjąć dwa różne rozwiązania organizacyjne. Może je wykonywać poprzez utworzone przez siebie w tym celu jednostki organizacyjne albo za pośrednictwem innych niepowiązanych z gminą podmiotów: osób fizycznych, osób prawnych i jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej. Do pierwszej kategorii podmiotów należą zakłady budżetowe i spółki prawa handlowego.

Zgodnie z przepisami ustawy o gospodarce komunalnej jednostki samorządu terytorialnego mogą tworzyć spółki z ograniczoną odpowiedzialnością lub spółki akcyjne, a także mogą przystępować do takich spółek. Generalnie są one tworzone w celu wykonywania zadań związanych ze sferą użyteczności publicznej, jednak ustawa dopuszcza odstępstwo od tej zasady jeżeli istnieją niezaspokojone potrzeby wspólnoty samorządowej na rynku lokalnym i występujące w gminie bezrobocie w znacznym stopniu wpływa ujemnie na poziom życia jej mieszkańców. Oba te warunki muszą być jednak spełnione łącznie. Utworzenie takiej spółki w celach niezwiązanych z użytecznością publiczną jest możliwe także wtedy, gdy zbycie części majątku spółki mogącego stanowić wkład niepieniężny do spółki albo też rozporządzanie nim w inny sposób, spowoduje dla gminy poważną stratę majątkową. Te postanowienia ustawy o gospodarce komunalnej dają gminom szerokie pole manewru w zakresie inwestycji kapitałowych oraz w zakresie wykorzystywania spółek jako narzędzi do koordynowania lokalnego rozwoju gospodarczego. Trzeba jednak zwrócić uwagę na to, że nawet i takie spółki nie powinny zastępować w działaniu innych podmiotów gospodarczych ani konkurować z firmami funkcjonującymi na lokalnym rynku. Zawsze więc, zanim utworzy się jednoosobową spółkę gminy, należy spróbować, czy nie lepiej będzie utworzyć ją wspólnie z lokalnymi przedsiębiorcami lub przedsiębiorstwami.

Spółki gminne mogą powstawać w wyniku przekształcenia zakładów budżetowych (szpitali, przedsiębiorstw oczyszczania miasta czy komunikacji miejskiej). Decyduje o tym organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego w drodze uchwały. Następuje wtedy likwidacja zakładu budżetowego w celu zawiązania spółki akcyjnej albo spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. Majątek pozostały po likwidacji zakładu zostaje przeznaczony na pokrycie kapitału spółki. Krótko mówiąc składniki mienia zakładu budżetowego przekształconego w spółkę stają się jej majątkiem. W wyniku przekształcenia wstępuje ona we wszystkie prawa i obowiązki związane z działalnością zakładu budżetowego, a więc także długi. Jednym z ważnych powodów wyboru spółki jako najwłaściwszej formy prowadzenia działalności gospodarczej jest to, że gmina nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązania innych komunalnych osób prawnych, a więc muszą one samodzielnie utrzymywać swoją pozycję finansową i mogą być, tak samo jak wszystkie inne podmioty gospodarcze, zagrożone upadłością. Spółki kapitałowe odpowiadają tylko do wysokości zgromadzonego kapitału zakładowego. W momencie przekształcenia otrzymuje ona także prawo użytkowania wieczystego na gruncie zarządzanym wcześniej przez zakład. Do wszystkich spółek powstałych w ten sposób stosuje się przepisy kodeksu spółek handlowych, chyba że wyłącza to inna ustawa szczególna.

Spółki kapitałowe są najwłaściwszą formą organizacyjnoprawną wykorzystywaną do prowadzenia działalności gospodarczej przez gminy. Zarówno spó- łka z o.o., jak i akcyjna są obdarzone osobowością prawną, a przez to, że są traktowane przez prawo tak jak inne podmioty gospodarcze, podlegają takim samym zasadom konkurencji rynkowej. Firmy działające w formie opartej na prawie budżetowym mogą przejmować część zadań administracyjnych i wówczas podlegać będą ograniczeniom typowym dla struktur administracyjnych. Mogą też często prowadzić działalność nierentowną, do której z budżetu gminy trzeba dopłacać i co najważniejsze gmina ponosi pełną odpowiedzialność za skutki finansowe prowadzonej przez nie działalności. Brak mechanizmów motywacyjnych w jednostkach i zakładach budżetowych może spowodować, że skutki finansowe prowadzonej działalności gospodarczej będą zdecydowanie gorsze niż w spółkach, a mimo to straty zawsze będą musiały być pokryte przez budżet gminy.