Biblioteka publiczna tylko jako instytucja kultury

Zaspokajanie i rozwijanie potrzeb czytelniczych społeczeństwa, wspomaganie systemu edukacji i wychowania oraz upowszechnianie wiedzy i informacji to główny cel funkcjonowania bibliotek. Ich rola, sposób zorganizowania, zasady finansowania na przestrzeni lat ulegały istotnym zmianom. Obecnie stanowią one lokalne centra kultury i wpływają na rozwój życia kulturalnego społeczności.

Podstawę prawną działalności kulturalnej stanowi ustawa z 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej (dalej: ustawa o prowadzeniu działalności kulturalnej).

Mecenat nad działalnością kulturalną sprawuje państwo oraz jednostki samorządu terytorialnego. Mogą ją także prowadzić osoby fizyczne, osoby prawne oraz jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej. Ministrowie i kierownicy urzędów centralnych oraz jednostki samorządu terytorialnego (dalej: JST) organizują działalność kulturalną, tworząc odpowiednio państwowe lub samorządowe instytucje kultury, dla których prowadzenie takiej działalności jest podstawowym celem statutowym.

Zakres działalności bibliotek

Jedną z form organizacyjnych działalności kulturalnej stanowią biblioteki. Zasady ich działania zawiera ustawa z 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (dalej: ustawa o bibliotekach). Do podstawowego zakresu zadań bibliotek zalicza się:

1) gromadzenie, opracowywanie, przechowywanie i ochronę materiałów bibliotecznych,

2) obsługę użytkowników, przede wszystkim udostępnianie zbiorów oraz prowadzenie działalności informacyjnej, zwłaszcza informowanie o zbiorach własnych, innych bibliotek, muzeów i ośrodków informacji naukowej, a także współdziałanie z archiwami w tym zakresie,

– art. 4 ustawy o bibliotekach.

Do przedstawionych zadań należy również dodać prowadzenie działalności bibliograficznej, dokumentacyjnej, naukowo-badawczej, wydawniczej, edukacyjnej, popularyzatorskiej i instrukcyjno-metodycznej.

Gmina, powiat i województwo organizują i prowadzą co najmniej jedną samorządową bibliotekę publiczną. Zadania powiatowej biblioteki publicznej może wykonywać, na podstawie porozumienia, wojewódzka lub gminna biblioteka publiczna, działająca i mająca swoją siedzibę na terenie powiatu.

Biblioteki publiczne zostały zorganizowane w formie instytucji kultury, w sposób zapewniający mieszkańcom dogodny dostęp do materiałów bibliotecznych i informacji. Według art. 2 ustawy o bibliotekach mają do nich również zastosowanie przepisy ustawy o prowadzeniu działalności kulturalnej. Rozdział drugi tej ustawy określa zasady funkcjonowania instytucji kultury. Wynika z niego, że Biblioteka Narodowa jest państwową instytucją kultury, a biblioteki JST – samorządowymi instytucjami kultury. Ich organizatorami są odpowiednio Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego (dalej: MKiDN) oraz JST. Instytucje kultury uzyskują osobowość prawną i mogą rozpocząć działalność z chwilą wpisu do rejestru prowadzonego przez organizatora (art. 14 ust. 1 i ust. 3 ustawy o bibliotekach). Instytucja kultury z urzędu podlega wpisowi do rejestru.

OBOWIĄZKI ORGANIZATORA

Organizator zapewnia warunki działalności i rozwoju biblioteki, odpowiadające jej zadaniom, czyli (art. 9 ustawy o bibliotekach):

● lokal,

● środki na wyposażenie, prowadzenie działalności bibliotecznej, zwłaszcza zakup materiałów bibliotecznych oraz doskonalenie zawodowe pracowników.

Organizator wydaje akt o utworzeniu biblioteki, w którym określa jej nazwę, rodzaj, siedzibę i przedmiot działania oraz zapewnia środki niezbędne do rozpoczęcia i prowadzenia działalności oraz utrzymania obiektu, w którym działalność jest prowadzona. Biblioteka publiczna działa na podstawie aktu o jej utworzeniu oraz statutu nadanego przez organizatora.

Okresowe remonty budynku biblioteki, modernizacja oraz inne niezbędne inwestycje stanowią koszt organizatora. Biblioteka publiczna może również otrzymać pomoc z MKiDN, od osób fizycznych i prawnych oraz z różnych funduszy unijnych – środki z tych ostatnich są przeznaczane głównie na zakup sprzętu i wyposażenie biblioteki.

Czytaj także: Status prawny instytucji kultury >>

Bibliotek nie można łączyć

Instytucja kultury jest jedyną dopuszczalną przez ustawodawcę formą dla bibliotek publicznych. Świadczą o tym treści:

● art. 18 ust. 2 ustawy o bibliotekach,

● art. 8 i 9 oraz art. 32 ust. 1 ustawy o prowadzeniu działalności kulturalnej.

Wynika z nich brak możliwości prowadzenia działalności w zakresie kultury w innej formie organizacyjno-prawnej (np. jednostka budżetowa). Potwierdzają to również wyroki sądowe w przedmiotowej sprawie: gminna biblioteka publiczna powinna działać jako samorządowa jednostka organizacyjna, funkcjonująca w formie instytucji kultury, finansowana z budżetu gminy jedynie za pomocą dotacji (wyrok NSA z 24 czerwca 2002 r., sygn. akt SA/Gd 479/02).

STATYSTYKA DOTYCZĄCA BIBLIOTEK

Według danych Instytutu Książki i Czytelnictwa Biblioteki Narodowej w 2008 r. łącznie działa 1771 bibliotek i filii połączonych z innymi instytucjami (głównie ośrodkami/domami kultury), tj. 21,03% ogółu bibliotek i filii bibliotecznych. Ponadto większość z nich (ok. 82,6%) jest zlokalizowana na wsi. Podkreśla się, że łączenie bibliotek publicznych z innymi instytucjami jest zjawiskiem istotnym społecznie ze względu na jego poziom.

Sprzeczne z regulacjami ustawy o bibliotekach jest funkcjonowanie bibliotek w ramach struktur organizacyjnych innych placówek kulturalnych (np. ośrodków kultury). Biblioteki publiczne nie mogą być łączone z innymi instytucjami kultury oraz bibliotekami szkolnymi i pedagogicznymi (art. 13 ust. 7 ustawy o bibliotekach). Przepis ten zawiera nakaz prowadzenia bibliotek publicznych w postaci odrębnych instytucji kultury. Zamierzeniem ustawodawcy było zagwarantowanie w ten sposób bibliotekom niezależności organizacyjnej, własnych środków i osobowości prawnej. Funkcjonowanie bibliotek w takich warunkach miało zapewnić im samodzielność materialną i merytoryczną. Uzależniono również fakt otrzymywania dotacji z MKiDN na zakup nowości wydawniczych od prowadzenia biblioteki w formie instytucji kultury.

W praktyce wprowadzone rozwiązanie spowodowało liczne krytyki i problemy w funkcjonowaniu bibliotek. Podkreśla się przy tym ich pozorną samodzielność finansową, ze względu na znaczne (niekiedy całkowite) uzależnienie od dotacji budżetowych. Można przypuszczać, że w pewnym stopniu potwierdzeniem obaw co do wyodrębnienia bibliotek od innych struktur funkcjonujących w ramach instytucji kultury, jest liczba działających w Polsce w ten sposób placówek, która przekracza 1/5 liczebności sieci.

Będą zmiany w ustawie

Kwestia łączenia instytucji kultury dotyczy również innych niż biblioteki form organizacyjnych przewidzianych w ustawie o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej. Pojawiły się środowiskowe postulaty mające na celu umożliwienie łączenia instytucji kultury, tam gdzie jest to uzasadnione merytorycznie. Odpowiedzią na nie są propozycje zmian zawarte w „Projekcie założeń do projektu ustawy o zmianie ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej oraz niektórych innych ustaw” opracowanym przez MKiDN we wrześniu 2009 r. (projekt zmian dostępny jest na stronie MKiDN w zakładce prawo/projekty założeń).

Proponuje się w nim dodanie przepisów umożliwiających funkcjonowanie instytucji łączących różne formy organizacyjne, a w przypadku bibliotek – uchylenie przepisów zakazujących ich łączenia z instytucjami kultury innymi niż biblioteki. Wskazuje się, że funkcjonowanie biblioteki w ramach np. ośrodka kultury może być rozwiązaniem bardziej efektywnym i tańszym dla organizatora. Jednocześnie wyklucza się możliwość wykorzystania mechanizmu łączenia biblioteki z inną instytucją kultury dla jej likwidacji lub ograniczenia funkcji, stawiając warunek „braku uszczerbku dla dotychczas realizowanych zadań”.

W projekcie podkreśla się również, że łączenie różnych form organizacyjnych może przynieść pozytywne skutki, jeżeli chodzi o efektywność wykorzystania środków przeznaczonych na działalność kulturalną, bazy lokalowej i kadr, szczególnie w przypadku gminnych instytucji kultury.

Czytaj także: Funkcjonowanie bibliotek szkolnych w pytaniach i odpowiedziach >>

Podstawy prawne:

● Ustawa z 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (Dz.U. nr 85, poz. 539; ost.zm. Dz.U. z 2006 r. nr 220, poz. 1600)

● Ustawa z 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej (j.t. Dz.U. z 2001 r. nr 13, poz. 123; ost.zm. Dz.U. z 2009 r. nr 62, poz. 504)

Zobacz nowy serwis internetowy stworzony specjalnie dla osób korzystających z zasobów bibliotek i dla osób je obsługujących - INFOR LEX Biblioteka - dostarcza porad, interpretacji przepisów i wiedzy fachowej z księgowości, podatków, prawa pracy, administracji, zarządzania itp. Umów się na bezpłatną prezentację nowego serwisu INFOR LEX Biblioteka!

Chcesz dowiedzieć się więcej, sięgnij po naszą publikację

VAT w e-commerce od 1 lipca 2021 r.

Tylko teraz

39,90 zł

Przejdź do sklepu