Dziedziczenie działalności gospodarczej

Wycofanie się z działalności gospodarczej możliwe jest w kilku różnych opcjach:

Po pierwsze, sprzedaż działalności komuś z zewnątrz, kto to kupi. Istnieją tu jednak pewne ograniczenia: nie każdy rodzaj działalności da się sprzedać, bo nie na każdy jest kupiec. Poza tym bardzo często przed sprzedażą należy dokonać przekształcenia działalności prowadzonej w formie zgłoszenia do CEIDG bądź w formie spółki cywilnej czy spółki handlowej osobowej w spółkę kapitałową.

Po drugie, przejęcie działalności przez dzieci. Warto pamiętać, że przejęcie działalności przez dzieci nie musi oznaczać, że ma się to odbyć poprzez darowiznę. Może to polegać na dopuszczeniu dzieci do spółki i pozwolenie im na stopniowe przejmowanie kierowania działalnością, przy zachowaniu przez rodziców takiego pakietu udziałów, czy takiej jej części, która pozwoli na wpływ na sprawy spółki i ich kontrolowanie, a nadto pozwoli na osiąganie zysków od zbudowanego i zainwestowanego kapitału. Można oczywiście dzieciom w całości lub w części po prostu działalność sprzedać. W każdym razie jakie rozwiązanie by nie przyjąć, sprawa wymaga precyzyjnego uregulowania prawnego i podatkowego.

Po trzecie, powstaje problem zainwestowania posiadanych pieniędzy w taki sposób, żeby przynosiły bezpieczne dochody, zapewniające emeryturę. Mowa jest oczywiście o dochodach posiadanych dzięki wypłaconej już dywidendzie z działalności, a także ze sprzedaży działalności w całości lub w części. Taka inwestycja musi być pewna (bo w pewnym momencie inwestorom może brakować sił na zajmowanie się nią w sposób intensywny), a nadto należy przewidzieć sposób zarządzania inwestycją, np. w razie zakupu nieruchomości ustanowić odpowiedni zarząd, zapewnić umowy najmu itd.

Po czwarte, może być i tak, że dzieci nie będą chciały przejąć działalności rodziców, a wtedy należy albo samą działalność przekształcić w taki sposób, żeby zapewniała godziwe dochody przy zarządzie sprawowanym przez osobę trzecią (wynajętego menedżera), albo też sprzedać ją i pieniądze zainwestować w sposób zapewniający uzyskiwanie odpowiednich dochodów.

Po piąte, nie wszystkie składniki majątkowe związane z działalnością gospodarczą winny być przekazane następcy bądź wniesione do spółki. Bardzo często w działalności eksploatowane są nieruchomości, prawa majątkowe czy inne o bardzo poważnej wartości składniki majątkowe. Mogą one pozostać w rękach dotychczasowych właścicieli, aby być wynajmowane podmiotom eksploatującym działalność gospodarczą lub innym zewnętrznym podmiotom. Mogą zatem stanowić źródło emerytury, bez konieczności angażowanie ze strony swoich właścicieli zbyt dużej ilości pracy. Można też, jeżeli to ma sens ze względu na sposób eksploatacji tych składników majątkowych, stworzyć dla nich odrębny podmiot.

Jak z powyższego bardzo pobieżnego i niekompletnego zestawienia widać, przejście na emeryturę dla przedsiębiorcy wiąże się z koniecznością dokładnego przeanalizowania swojej sytuacji i dokonania zmian. Należy pamiętać, że opisywane powyżej operacje związane są z koniecznością poświęcenia im odpowiedniego czasu najpierw na refleksję, a potem na staranne, również, a nawet zwłaszcza, pod względem prawnym i podatkowym, przygotowanie i przeprowadzenie zmian. Zaniedbanie starannego pod względem prawnym, podatkowym oraz organizacyjnym przygotowania przekazania działalności gospodarczej może skutkować niekorzystnymi decyzjami podatkowymi lub wyrokami sądowymi, powodującymi koszty i straty po obu stronach transakcji.

Stąd też przed każdą taką transakcją, obojętnie, jaka by ona nie była, zaleca się zrobienie due dilligence prawnego, podatkowego, organizacyjnego w celu uchwycenia stanu firmy, istniejących w niej ryzyk i przygotowania odpowiednich rozwiązań. Dobrze jest też czasem powiązać transakcję z odpowiednimi rozwiązaniami ubezpieczeniowymi.

Takie due dilligence pozwoli też na odpowiednią wycenę działalności, czyli da w ręce zbywających ją narzędzia do przeprowadzenia negocjacji z nabywcą.

Przekształcenie działalności w spółkę kapitałową może odbyć się zanim dojdzie do jej sprzedaży, albo w trakcie sprzedaży, pod dyktando kupującego. Jeżeli ma nastąpić całkowita sprzedaż spółki wówczas treść umowy spółki z o.o. lub statutu SA nie ma większego znaczenia, bo nowy właściciel i tak może dokonać zmiany w takim kierunku, jak tylko sobie życzy. Jeżeli jednak poprzedni właściciele mieliby zostać w spółce jako wspólnicy, zwłaszcza mniejszościowi, wówczas należy wynegocjować i ustalić nową treść umowy spółki, zabezpieczającą interesy obu stron. Dotychczasowi właściciele spółki, po sprzedaży pakietu udziałów, mogą zostać wspólnikami mniejszościowymi, a wówczas należy w taki sposób ująć umowę spółki z o.o. lub statut SA, żeby zabezpieczyć ich prawa, np. poprzez zagwarantowanie takiej większości przy głosowaniu w najistotniejszych sprawach, by nie było możliwości dokonania zmian bez zgody mniejszościowych udziałowców. Z drugiej strony bardzo często częścią umowy sprzedaży jest zapewnienie przez dotychczasowych wspólników swojej obecności w spółce tak długo, jak długo nie nastąpi pełne przejęcie działalności, poprzez przekazanie know-how, kontaktów, rynków itd. Czas jest często lekceważony na tym etapie funkcjonowania działalności. Wielu przejmujących może wymagać wsparcia przez 2-3 lata, aby sobie zapewnić proces transferu know how czy intuitus personae (cechy osobowości przedsiębiorcy, mające istotny wpływ na kulturę firmy). Tak więc poza zmianą umowy spółki należy jeszcze zawrzeć umowę wspólników, która może zapewniać realizację konkretnych ustaleń co do funkcjonowania spółki, np. jak długo dotychczasowi wspólnicy mają spółką zarządzać, w jaki sposób zarządzanie spółką przekazać innym osobom, oraz co będzie z ich udziałami w razie zakończenia bezpośredniej współpracy. Można przewidzieć, że udziały będą wykupione przez większościowego wspólnika, albo też że mniejszościowi wspólnicy pozostaną wspólnikami i będą otrzymywać dywidendę – ale w takim razie należy zapewnić sobie w umowie wspólników, że dywidenda będzie wypłacana.

Kolejnym istotnym tematem jest wybór najkorzystniejszego sposobu przekształcenia działalności gospodarczej. Zmiana formy prawnej działalności może dokonać się poprzez:

• Wniesienie jednoosobowej działalności gospodarczej aportem do spółki w zamian za udziały
• Likwidację działalności gospodarczej, a następnie założenie nowej spółki
• Sprzedaż majątku działalności na rzecz spółki posiadającej osobowość prawną
• Przekształcenie jednoosobowej działalności gospodarczej w spółkę kapitałową

W zależności od tego, który ze sposobów wybierze przedsiębiorca, każdy z nich niesie inne konsekwencje na gruncie sukcesji praw i obowiązków, podatków (VAT i podatku dochodowego), zawartych umów z kontrahentami, podwykonawcami oraz stosunków służbowych łączących przedsiębiorcę z własnymi pracownikami.

Zobacz: Rachunkowość budżetowa

Wniesienie jednoosobowej działalności gospodarczej aportem do spółki w zamian za udziały

Wniesienie do spółki aportu w postaci zorganizowanej części przedsiębiorstwa nie podlega VAT. W związku jednak ze zwolnieniem z VAT, jeżeli poprzez aport przechodzi do spółki majątek, przy którego nabyciu przedsiębiorca korzystał z odliczenia VAT, w momencie przeniesienia musi on dokonać korekty VAT.

Natomiast z punktu widzenia podatku dochodowego, wniesienie wkładu w postaci zorganizowanej części przedsiębiorstwa w zamian za udziały w spółce stanowi odpłatne zbycie i powoduje powstanie przychodu, który jednak jest zwolniony z opodatkowania podatkiem dochodowym na mocy art. 21 ust.1 pkt 50b ustawy o PIT.

Jedynym podatkiem, jaki przedsiębiorca będzie musiał w takim przypadku zapłacić jest podatek PCC (od czynności cywilnoprawnych) w wysokości 0,5% wartości, o którą podwyższono kapitał zakładowy spółki.

Jeżeli chodzi o amortyzację środków trwałych przeniesionych do spółki to należy uwzględnić ich dotychczasową amortyzację w prowadzonej wcześniej działalności. Jeżeli były w 100% zamortyzowane w działalności w spółce nie mogą podlegać już amortyzacji.

Aport przedsiębiorstwa daje możliwość sukcesji tylko niektórych praw i obowiązków działalności na spółkę. Dane identyfikacyjne jak NIP czy nazwa nie przechodzą na nowo utworzoną spółkę. Spółce podczas rejestracji zostanie nadany nowy numer NIP. Jeśli chodzi o umowy z kontrahentami, przedsiębiorca może potrzebować zgody kontrahentów na przeniesienie praw z umowy oraz musi ją uzyskać, jeśli chodzi o przeniesienie obowiązków wynikających z umowy. Natomiast w kwestii posiadanych przez przedsiębiorcę koncesji, zezwoleń i ulg aport zazwyczaj umożliwia ich automatyczne przejście na spółkę.

Przy aporcie konieczne jest również poinformowanie pracowników o ich transferze z przedsiębiorstwa do spółki, natomiast pracownicy mają prawo do rozwiązania stosunku pracy bez wypowiedzenia.

Likwidacja działalności gospodarczej, a następnie założenie nowej spółki

Likwidacja działalności gospodarczej wiąże się z obowiązkiem sporządzenia spisu z natury oraz zapłaty wynikającego z niego podatku VAT. W kwestii podatku dochodowego likwidacja oznacza konieczność opodatkowania dochodu uzyskanego za odpłatne zbycie majątku firmy.

W przypadku założenia nowej spółki po uprzednim wyrejestrowaniu działalności gospodarczej nie można mówić o jakiejkolwiek kontynuacji w kwestiach podatkowych, cywilnoprawnych, czy pracowniczych. Opcja ze stworzeniem od podstaw nowej spółki blokuje możliwość automatycznego przeniesienia jakichkolwiek praw i obowiązków wyszczególnionych w zawartych umowach. Trzeba byłoby je rozwiązać jako firma jednoosobowa i zawrzeć jako spółka kapitałowa. W przypadku umów o pracę jest to rozwiązanie niekorzystne, ponieważ uprawnienia pracownicze zależą od stażu pracy, a nowa spółka to zupełnie nowy pracodawca.

Sprzedaż majątku działalności na rzecz istniejącej już spółki posiadającej osobowość prawną

W tej sytuacji dochodzi do przeniesienia składników przedsiębiorstwa takich jak m.in. nieruchomości czy ruchomości w postaci urządzeń, materiałów czy towarów a także praw własności lub praw rzeczowych. Wyrejestrowanie działalności następuje dopiero po sprzedaniu majątku spółki. Po tym fakcie można wstąpić do spółki jako wspólnik.

Rozwiązanie to, podobnie jak wniesienie działalności aportem będzie zwolnione z podatku VAT, wystąpi jednak obowiązek zapłaty podatku od czynności cywilnoprawnych (PCC), a obowiązek uiszczenia tego podatku ciąży na kupującym. Stawka podatku PCC może być różna dla poszczególnych elementów sprzedawanego przedsiębiorstwa (1% lub 2%), jeśli natomiast składniki majątku nie zostały wyodrębnione, stosuje się stawkę najwyższą (2%).

Po stronie przedsiębiorcy (zbywcy) powstanie natomiast przychód z działalności, od którego należy zapłacić podatek dochodowy. Uzyskany ze sprzedaży przychód może posłużyć jako wkład własny wniesiony wraz z przystąpieniem do spółki jako nowy wspólnik. Jeżeli sprzedaż majątku firmy nastąpiła przed jej likwidacją, powinna ona być udokumentowana fakturą lub fakturami.

Przekształcenie jednoosobowej działalności gospodarczej w spółkę kapitałową

Przy przekształceniu na podstawie przepisów Kodeksu spółek handlowych spółka z o.o., bądź spółka akcyjna powstaje jako nowy podmiot prawa, natomiast przysługują jej wszystkie prawa i obowiązki przekształconego przedsiębiorcy. W kwestii posiadanych przez przekształcanego przedsiębiorcę koncesji, zezwoleń i ulg przekształcenie gwarantuje ich automatyczne przejście na przekształconą spółkę. Przekształcona spółka nie musi od nowa podpisywać umów z kontrahentami, jakie zawarł właściciel przekształcanej działalności. Formalnego przekształcenia nie odczują również pracownicy, gdyż w chwili przekształcenia stają się oni pracownikami spółki kapitałowej bez potrzeby zawiadamiania ich o transformacji.

Jednakże nie nastąpi tu pełna sukcesja praw i ulg podatkowych, co wynika z faktu, że przedsiębiorca jako osoba fizyczna podlega pod PIT, a spółka kapitałowa jako osoba prawna pod CIT. Podobnie jak przy wniesieniu działalności aportem do nowej spółki, nowa forma przedsiębiorstwa nie może korzystać z numeru NIP nadanego wcześniej przedsiębiorcy.

Przekształcenie to następuje od momentu wpisu do Krajowego Rejestru Sądowego. W tym samym momencie również działalność jest automatycznie wyrejestrowywana z CEIDG.

Zmiana formy prawnej i sprzedaż działalności wymagają odpowiedniego przygotowania do planowanej transakcji. Wiele przedsięwzięć nie dochodzi do skutku ze względu na brak przejrzystości w zakresie prawnym lub księgowym. Aby zapobiec tego typu sytuacjom konieczne jest przeprowadzenie due diligence w zakresie prawnym, księgowo-podatkowym, ubezpieczeniowym, techniczno-produkcyjnym i pracowniczym, łącznie z identyfikacją ryzyka utraty kluczowego personelu.

Sprzedaż działalności osobie trzeciej wymaga także dokonania eliminacji elementów, które nie są niezbędne dla działalności spółki (rodzinne nieruchomości, inne mało istotne koszty), aby zaprezentować realne wyniki, odpowiadające rzeczywistości gospodarczej. Uwzględnienie tych zmian w bilansie i rachunku wyników pozwolą na dokonanie prawidłowej wyceny wartości przedsiębiorstwa, niezbędnej w przypadku sprzedaży działalności na zewnątrz.

W przypadku przejmowania działalności przez dzieci jedną z możliwości jest spółka komandytowa, bowiem jest to forma, która pozwala na opodatkowanie działalności poprzez PIT, czyli że wspólnicy płacą tylko 19% podatku od zafakturowanego zysku, a jednocześnie pozwala na ograniczenie odpowiedzialności prawie na takim samym poziomie, jak w przypadku spółki z o.o. Pozwala ona też na to, że będzie można w sposób płynny zapewnić zmianę w osobach zarządzających, przy utrzymaniu pewnego wpływu rodziców na spółkę i jej działalność, jak również zapewnić rodzicom udział w zysku, a tym samym emeryturę.

Przekazanie działalności dzieciom może jednak czasami spowodować zahamowanie rozwoju rodzinnego biznesu. Dlatego istotne jest zapewnienie wsparcia nowym osobom zarządzającym bądź ze strony przedsiębiorcy-seniora bądź wyspecjalizowanego doradcy z zewnątrz, który może przez pewien czas towarzyszyć przejmującym zarząd, prowadzić szkolenia i pełnić funkcję mentora. 

Jak widać z powyższego, bardzo ważnym jest takie ustawienie swoich spraw, by nie dopuścić do utraty majątku wypracowanego przez wiele lat, a nadto by zapewnić spadkobiercom możliwość korzystania z wypracowanego majątku. Warto też bowiem zauważyć, że przy prowadzeniu jednoosobowej działalności, lub niekiedy spółek cywilnych lub handlowych osobowych śmierć wspólnika może oznaczać nie tylko koniec działalności gospodarczej, ale i powstanie wielkich strat z tego choćby powodu, że do czasu uregulowania spraw spadkowych nie ma nikogo, kto mógłby się działalnością zająć.

Warto też pamiętać, że wejście do spółki spadkobierców zmarłego wspólnika może oznaczać konflikt z żyjącym wspólnikiem, nadto konieczność rozliczenia się ze spadkobiercami, co może spowodować konieczność wypłacenia kwot, na które żyjącego wspólnika nie stać.