Jak skorzystać z bezpłatnej pomocy prawnej w UE

Transpozycja przepisów dyrektywy do polskiego systemu prawnego dokonana została ustawą z 17 grudnia 2004 r. o prawie pomocy w postępowaniu w sprawach cywilnych prowadzonym w państwach członkowskich Unii Europejskiej oraz o prawie pomocy w celu ugodowego załatwienia sporu przed wszczęciem takiego postępowania (Dz.U. RP z 2005 r. Nr 10, poz. 67 z późn.zm.). Ustawa ta normuje zasadniczo dwie sytuacje, w których osoba fizyczna może ubiegać się o przyznanie jej prawa pomocy. Pierwsza z nich dotyczy postępowań, które są lub mają być prowadzone na terenie Rzeczpospolitej Polskiej; druga natomiast takich, w których postępowanie jest lub ma być prowadzone w innym państwie członkowskim Unii Europejskiej niż Rzeczpospolita Polska, przy czym przez „państwo członkowskie” należy rozumieć wszystkie państwa członkowskie Unii Europejskiej, z wyjątkiem Królestwa Danii.

To zasadnicze pytania, na jakie pan Schmidt musi sobie odpowiedzieć, zanim wystąpi o przyznanie prawa pomocy.

Co musi zrobić pan Schmitd, żeby zostało mu przyznane prawo pomocy w postępowaniu przed sądem polskim? Czy może ubiegać się również o przyznanie tego prawa w celu ugodowego rozstrzygnięcia sporu jeszcze przed wystąpieniem na drogę postępowania sądowego? Do kogo powinien złożyć wniosek? Jakie dokumenty do niego załączyć? No i najważniejsze pytanie - co obejmuje prawo pomocy?

Kto może z wnioskiem wystąpić...

Ustawa stanowi, że o przyznanie prawa pomocy w postępowaniu, które jest prowadzone lub ma być wszczęte na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej, może ubiegać się wnioskodawca mający w dacie złożenia wniosku miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu w innym państwie członkowskim oraz posiadający obywatelstwo któregokolwiek z państw członkowskich (z wyjątkiem obywatelstwa Królestwa Danii). Jednak również obywatele Królestwa Danii, a także państw trzecich mogą korzystać z prawa pomocy, jeśli tylko przebywają na terytorium któregoś z państw członkowskich (z wyjątkiem terytorium Królestwa Danii), zgodnie z prawem tego państwa. Załóżmy, że pan Schmidt jest obywatelem Republiki Federalnej Niemiec, na stałe zamieszkałym w Hamburgu - zatem oba powyższe warunki spełnia.

Wystąpić o przyznanie prawa pomocy może tylko osoba fizyczna, przy czym dopuszcza się, żeby była to osoba prowadząca na własny rachunek działalność gospodarczą. Pomoc taka nie zostanie jednak przyznana ani spółce prawa handlowego, ani żadnej osobie prawnej czy też jednostce organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej. Pan Schmidt powinien jednak wiedzieć o tym, że dla możliwości ubiegania się przez niego o prawo pomocy nie ma znaczenia charakter i forma prawna strony przeciwnej. Może to być zatem spółka z o.o., akcyjna lub Skarb Państwa (np. w sprawie o odszkodowanie). Nie ma też znaczenia, czy pan Schmidt występuje w sprawie lub będzie występować w charakterze strony pozwanej czy powodowej. Nie ma również przeszkód, aby o prawo pomocy mógł wystąpić, jeśli w sprawie występuje w charakterze interwenienta głównego. Takie uprawnienie będzie przysługiwać również panu Schmidtowi - interwenientowi ubocznemu. Dyrektywa wprowadza bowiem zasadę, zgodnie z którą prawo pomocy powinno przysługiwaćwszystkim osobom biorącym udział w sporze.

Wyłączenia przedmiotowe dotyczą natomiast w szczególności takich spraw, jak sprawy podatkowe, celne lub administracyjne. W kontekście rozumienia pojęcia sprawy cywilnej w innych aktach prawa wspólnotowego pojawia się pytanie, czy zakresem dyrektywy objęte są sprawy dotyczące odpowiedzialności państwa za działania i zaniechania w wykonywaniu władzy publicznej (acta iure imperii). Biorąc pod uwagę główny cel dyrektywy, a więc zapewnienie możliwości uzyskania prawa pomocy w przypadku, kiedy strona nie jest w stanie ponieść kosztów postępowania, oraz charakter tego rodzaju sporu, wydaje się, że (oczywiście przy założeniu, że spór ma charakter sprawy cywilnej, np. odszkodowanie od Skarbu Państwa za niewydanie w odpowiednim terminie decyzji administracyjnej przez wyznaczony do tego organ) dyrektywa powinna znaleźć zastosowanie również w przypadku takich sporów. Nie pozostawi to obywatela bez prawa do uzyskania pomocy, która w szczególności w tego rodzaju sporach może okazać się bardzo potrzebna.

...kiedy...

Z wystąpieniem z wnioskiem o przyznanie prawa pomocy nie musi pan Schmidt czekać do samego procesu. Może już znacznie wcześniej ubiegać się o przyznanie prawa pomocy w celu ugodowego załatwienia sporu (przeprowadzenia mediacji) przed wszczęciem takiego postępowania, jeśli polski sąd posiadałby jurysdykcję do rozstrzygnięcia danej sprawy, gdyby powództwo zostało jednak wniesione. Być może w wyniku mediacji występowanie z powództwem nie będzie już konieczne, a sprawę uda się rozstrzygnąć bez angażowania sądu.

Wystarczy, aby pan Schmidt w dacie złożenia wniosku o przyznanie prawa pomocy miał miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu w którymś z państw członkowskich i posiadał obywatelstwo któregoś z tych państw (z wyjątkiem obywatelstwa Królestwa Danii), a jeśli takiego obywatelstwa nie posiada, musi przebywać na terytorium któregoś z państw członkowskich, zgodnie z prawem tego państwa.

... i gdzie?

Swój wniosek (który może, ale nie musi, być złożony na odpowiednim formularzu)² pan Schmidt może złożyć na przykład w sądzie, w którym ma być wszczęte lub jest prowadzone postępowanie. Jeżeli natomiast wniosek dotyczy przyznania prawa pomocy w postępowaniu wykonawczym albo egzekucyjnym, składa się go w sądzie rejonowym, w którego obszarze właściwości jest lub ma być wykonane orzeczenie lub prowadzona egzekucja. Jeżeli pan Schmidt ubiegałby się natomiast o przyznanie prawa pomocy w celu ugodowego załatwienia sporu, wniosek powinien złożyć do sądu, który byłby właściwy do rozpoznania sprawy, gdyby doszło do wystąpienia z powództwem.

W każdym wypadku wniosek można również złożyć za pośrednictwem Ministerstwa Sprawiedliwości Rzeczypospolitej Polskiej lub za pośrednictwem wyznaczonego w tym celu właściwego organu państwa członkowskiego, w którym wnioskodawca ma miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu. Ministerstwo Sprawiedliwości niezwłocznie przekazuje wniosek do właściwego sądu, natomiast właściwy organ państwa członkowskiego przekaże wniosek Ministerstwu Sprawiedliwości, które następnie prześle już go do właściwego sądu.

Wymogi formalne wniosku

Przede wszystkim wniosek jest wolny od jakichkolwiek opłat. Jedyny wymóg formalny, jakiemu musi odpowiadać, to język, w którym został sporządzony. Niestety, pan Schmidt nie będzie mógł złożyć wniosku, jeżeli sporządzi go wyłącznie w języku niemieckim. Zgodnie z ustawą bowiem wniosek sporządza się na piśmie w języku polskim albo w języku angielskim. Jeżeli dokumenty uzasadniające wniosek nie są sporządzone w jednym z tych języków, do wniosku należy dołączyć ich tłumaczenie na język polski lub język angielski dokonane przez osobę uprawnioną według prawa państwa członkowskiego do dokonywania tłumaczeń.

Wniosek o przyznanie prawa pomocy powinien zawierać przede wszystkim oświadczenie wnioskodawcy obejmujące dane o jego stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania. Dane te to np. informacja o osobach będących na utrzymaniu wnioskodawcy (lub utrzymujących wnioskodawcę) albo będących we wspólnym gospodarstwie domowym, a także osiąganych przez siebie i te osoby dochodach i posiadanym majątku, tj. wynagrodzeniu, dochodach z działalności gospodarczej, emeryturze lub rencie, alimentach czy też zasiłkach przyznanych przez państwo, a także o posiadanych ruchomościach, nieruchomościach, pojazdach mechanicznych, oszczędnościach, akcjach czy obligacjach. Należy również wskazać wszelkie obciążenia, takie jak np. podatek dochodowy, składki na ubezpieczenie społeczne, podatki lokalne, raty kredytu hipotecznego, czynsz i koszty utrzymania mieszkania, koszty opieki nad dziećmi, spłata długów i pożyczek czy też zobowiązania alimentacyjne. Do wniosku pan Schmidt powinien dołączyć dokumenty potwierdzające zawarte w nim dane oraz dokumenty potwierdzające jego obywatelstwo, miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu.

W przypadku wnioskodawcy, który nie ma obywatelstwa państwa członkowskiego w rozumieniu dyrektywy (a więc dotyczyć to będzie także obywateli Królestwa Danii), konieczne będzie przedstawienie dodatkowo dokumentu potwierdzającego, że wnioskodawca przebywa na terytorium państwa członkowskiego zgodnie z prawem tego państwa. Ponadto pan Schmidt musi pamiętać, że jeśli występuje z wnioskiem o przyznanie prawa pomocy, w celu ugodowego załatwienia sporu przed wszczęciem postępowania w sprawie cywilnej powinien ponadto we wniosku przedstawić szczegółowo okoliczności faktyczne sprawy. Do wniosku o przyznanie prawa pomocy pan Schmidt będzie musiał dołączyć również oświadczenie wskazujące, czy zostało już jemu wcześniej przyznane prawo pomocy w celu ugodowego załatwienia sporu w tej sprawie, a jeżeli prawo takie było już przyznane, lecz nie doszło do zawarcia ugody, to z jakich przyczyn do zawarcia ugody nie doszło.

Na co można liczyć?

Prawo pomocy przyznane w postępowaniu przed sądem polskim obejmuje:

1) zwolnienie od kosztów sądowych (w rozumieniu ustawy z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych - Dz.U. Nr 167, poz. 1398 z późn.zm.);

2) ustanowienie adwokata albo radcy prawnego - jeżeli to możliwe, władającego językiem zrozumiałym dla wnioskodawcy (a zatem w przypadku pana Schmidta językiem niemieckim) - w celu świadczenia przez niego pomocy prawnej, w szczególności udzielenia wnioskodawcy niezbędnej porady prawnej oraz występowania w jego imieniu przed sądem;

3) ponoszenie przez Skarb Państwa niezbędnych kosztów podróży wnioskodawcy związanych z nakazanym przez sąd jego osobistym stawiennictwem, jeżeli wnioskodawca nie może być przesłuchany w inny sposób.

Wart podkreślenia jest fakt, iż powyższe regulacje dotyczące ustanowienia adwokata lub radcy prawnego (punkt 2) oraz pokrycia niezbędnych wydatków (punkt 3) znajdą odpowiednie zastosowanie do wnioskodawcy korzystającego z ustawowego zwolnienia od obowiązku uiszczenia kosztów sądowych według prawa polskiego (czyli np. w sprawie o alimenty). Podobnie, jak ma to miejsce w polskie procedurze cywilnej w odniesieniu do zwolnienia od kosztów sądowych, przyznanie prawa pomocy może być pełne albo częściowe. Pełne obejmuje całkowite zwolnienie od kosztów sądowych, ustanowienie adwokata albo radcy prawnego oraz pokrycie niezbędnych wydatków. Częściowe prawo pomocy obejmuje natomiast ustanowienie adwokata albo radcy prawnego, a ponadto może obejmować:

- częściowe zwolnienie od kosztów sądowych albo

- częściowe zwolnienie od kosztów sądowych oraz częściowe pokrycie niezbędnych wydatków.

Częściowe zwolnienie od kosztów sądowych lub częściowe pokrycie wydatków polega na zwolnieniu od poniesienia lub pokryciu ułamkowej ich części i w takim samym ułamku rozciąga się na postępowanie wykonawcze albo egzekucyjne.

Pan Schmidt może zatem ubiegać się o przyznanie mu pełnego prawa pomocy, a jeśli sąd dojdzie do wniosku, że takie żądanie nie jest uzasadnione, będzie mógł albo w ogóle wniosek oddalić, albo przyznać częściowe prawo pomocy.

Uchybienia wniosku

Jeżeli oświadczenie pana Schmidta zawarte we wniosku o przyznanie prawa pomocy okaże się dla sądu rozpoznającego wniosek niewystarczające do oceny rzeczywistego stanu rodzinnego, majątku i dochodów pana Schmidta albo wzbudzi wątpliwości co do prawdziwości, sąd ten wezwie pana Schmidta do uzupełnienia braków w wyznaczonym terminie, nie dłuższym jednakże niż miesiąc.

W celu uzupełnienia wystarczy, jeśli pan Schmidt złoży dodatkowe wyjaśnienia lub dokumenty, którymi mogą być w szczególności odpisy zeznań podatkowych, wyciągi lub wykazy z posiadanych rachunków bankowych, depozytów bankowych, papierów wartościowych oraz zaświadczenia o wysokości wynagrodzeń za pracę, honorariów i innych należności i otrzymywanych świadczeń, w tym emerytur, rent i alimentów.

Podobnie sąd może postąpić - to znaczy wezwać do uzupełnienia wniosku w terminie nie dłuższym niż miesiąc - jeżeli wniosek o przyznanie prawa pomocy w celu ugodowego załatwienia sporu nie będzie zawierał przedstawienia okoliczności faktycznych sprawy.

Jeżeli jednak pan Schmidt, mimo wezwania sądu, nie uzupełni braków wniosku w zakreślonym terminie, sąd rozpoznaje wniosek na podstawie przedstawionych wcześniej danych, co oczywiście skutkować może oddaleniem wniosku. Sąd nie ma jednak w takiej sytuacji możliwości zwrotu wniosku, tak jak dzieje się to w przypadku wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych, złożonego w trybie przepisów ustawy z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (art. 102 § 2 w zw. z art. 130 k.p.c.).

Sąd właściwy

Kolejną istotną dla pana Schmidta informacją, jaką musi uzyskać przed złożeniem wniosku, jest informacja na temat sądu właściwego do rozpatrzenia wniosku.

W przypadku prawa pomocy, o przyznanie którego zwraca się strona mająca miejsce zamieszkania w innym państwie członkowskim, jest sąd, przed którym ma być wszczęte lub jest prowadzone postępowanie rozpoznawcze. Jeśli natomiast wniosek dotyczy przyznania prawa pomocy w postępowaniu wykonawczym albo egzekucyjnym, właściwy jest sąd rejonowy, w którego obszarze właściwości jest lub ma być wykonane orzeczenie lub prowadzona egzekucja. W przypadku występowania z wnioskiem o przyznanie prawa pomocy w postępowaniu mediacyjnym, sądem właściwym do rozpoznania takiego wniosku jest sąd, który byłby właściwy do rozpoznania sprawy, której dotyczy wniosek. W każdym z powyższych przypadków postanowienie sądu w przedmiocie złożonego przez pana Schmidta wniosku może być wydane na posiedzeniu niejawnym.

Kiedy prawo pomocy?

Zgodnie z art. 13 ustawy sąd przyznaje prawo pomocy, jeżeli wnioskodawca wykaże, że nie jest w stanie ponieść bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny kosztów postępowania. Pełne prawo pomocy sąd przyznaje, gdy wnioskodawca wykazał, że nie jest w stanie ponieść jakichkolwiek kosztów postępowania, a częściowe - gdy wykazał, że nie jest w stanie ponieść pełnych kosztów postępowania. Jeżeli natomiast pan Schmidt będzie się ubiegać o prawo pomocy w postępowaniu o uznanie orzeczenia wydanego w innym państwie członkowskim albo o stwierdzenie wykonalności takiego orzeczenia lub ugody zawartej przed sądem innego państwa członkowskiego lub dokumentu urzędowego sporządzonego w innym państwie członkowskim, albo w postępowaniu egzekucyjnym lub wykonawczym, które jest lub ma być prowadzone na podstawie takiego orzeczenia, ugody lub dokumentu, i korzystał pan Schmidt z prawa pomocy w innym państwie członkowskim, w którym prowadzone było postępowanie zakończone wydaniem orzeczenia lub zawarciem ugody albo w którym został sporządzony dokument - sąd może odmówić przyznania prawa pomocy lub przyznać je w mniejszym zakresie tylko w razie istotnej zmiany sytuacji majątkowej lub rodzinnej wnioskodawcy, która wystąpiła po przyznaniu mu prawa pomocy w innym państwie członkowskim.

Kolejnym istotnym zagadnieniem, do którego odnosi się ustawa, jest uregulowanie sytuacji, w której sąd innego państwa przyznaje stronie postępowania zwolnienie od kosztów postępowania, które ma być wszczęte lub jest prowadzone w Rzeczypospolitej Polskiej. Z oczywistych względów sąd polski nie jest taką decyzją sądu innego państwa członkowskiego związany.

Odmowa przyznania prawa pomocy

Jeżeli wnioskodawca nie wykazał, że istnieją okoliczności uzasadniające wniosek, to znaczy że nie wykaże, iż nie jest w stanie ponieść bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny kosztów postępowania, w tym nie przedstawił wszystkich wymaganych danych, takich jak oświadczenie wnioskodawcy obejmujące dane o jego stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania, a także dokumentów potwierdzających zawarte w oświadczeniu dane oraz dokumentów potwierdzających obywatelstwo, miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu wnioskodawcy, a jeżeli wnioskodawca nie ma obywatelstwa państwa członkowskiego - dokumentu potwierdzającego, że przebywa on na terytorium państwa członkowskiego zgodnie z prawem tego państwa - sąd odmawia przyznania prawa pomocy. Ustawa zatem w takim wypadku wprowadza dla sądu nakaz odmowy przyznania prawa pomocy w przypadku stwierdzenia powyższych braków i ich nieuzupełnienia przez wnioskodawcę w terminie przez sąd wskazanym.

Sąd odmawia przyznania prawa pomocy także w razie oczywistej bezzasadności dochodzonego roszczenia lub obrony praw. Wynika z tego, że sąd, badając wniosek o przyznanie prawa pomocy, powinien dokonać również oceny stanu faktycznego sprawy. Należy przy tym zaznaczyć, że odmowa sądu na tym etapie nie skutkuje zamknięciem możliwości ponownego złożenia wniosku o przyznanie prawa pomocy w toku sprawy. Oczywiście, powinno to nastąpić dopiero w razie zmiany okoliczności, które stanowiły podstawę odmowy.

Sąd może także odmówić przyznania prawa pomocy z przyczyn dotyczących istoty sprawy, jeżeli wcześniej zostało przyznane wnioskodawcy w tej sprawie prawo pomocy w celu ugodowego załatwienia sporu przed wszczęciem postępowania w sprawie cywilnej, lecz do zawarcia ugody nie doszło. Na postanowienie sądu pierwszej instancji o odmowie przyznania prawa pomocy przysługuje zażalenie. Zażalenie takie jest wolne od opłat sądowych. Postanowienie o odmowie przyznania prawa pomocy sąd uzasadnia z urzędu.

Konsekwencje przyznania prawa pomocy

Jeśli sąd uwzględni wniosek pana Schmidta w zakresie prawa pomocy, obejmującego zwolnienie od kosztów sądowych, pan Schmidt nie będzie musiał wnosić opłat sądowych ani ponosić wydatków, które poniesie za niego Skarb Państwa w całości lub w części objętej zwolnieniem.

Zwolnienie od wydatków obejmuje natomiast w szczególności ponoszenie przez Skarb Państwa kosztów tłumaczenia dokumentów niezbędnych do rozstrzygnięcia sprawy, których złożenia wymaga sąd lub inny właściwy organ albo które składa wnioskodawca, a także kosztów podróży i niezbędnych wydatków świadków wezwanych do sądu na żądanie wnioskodawcy, jeżeli nie mogą być przesłuchani w inny sposób.

Skarb Państwa poniesie również koszty ustanowienia adwokata albo radcy prawnego, które obejmują:

l wynagrodzenie odpowiednio według stawek opłat za czynności adwokatów albo czynności radców prawnych ustanowionych z urzędu, określone w odrębnych przepisach;

l niezbędne, udokumentowane wydatki adwokata albo radcy prawnego, w szczególności wydatki związane z porozumiewaniem się w niezbędnym zakresie z wnioskodawcą niewładającym językiem polskim za pośrednictwem tłumacza, w tym tłumaczeniem rozmów pełnomocnika z wnioskodawcą poza czynnościami sądowymi, przy czym wynagrodzenie tłumacza pośredniczącego w porozumiewaniu się adwokata albo radcy prawnego z wnioskodawcą nie może przekraczać stawek przewidzianych w przepisach o wynagrodzeniu tłumaczy przysięgłych.

Dodatkowo, na uzasadniony wniosek ustanowionego adwokata albo radcy prawnego przewodniczący albo sąd może przyznać zaliczkę na pokrycie tych wydatków (kosztów ustanowienia adwokata albo radcy prawnego).

Również wnioskodawcy, korzystającemu z prawa pomocy obejmującego koszty podróży wnioskodawcy związanych z nakazanym przez sąd jego osobistym stawiennictwem (jeśli wnioskodawca nie może być przesłuchany w inny sposób), przewodniczący albo sąd może przyznać zaliczkę na ich pokrycie. Na postanowienie oraz zarządzenie o odmowie przyznania zaliczki osobie uprawnionej do jej otrzymania przysługuje zażalenie. Zażalenie jest wolne od opłat sądowych. W przypadku nawet jeśli sąd przyzna panu Schmidtowi całkowite lub częściowe prawo pomocy, pan Schmidt musi o tym pamiętać, że przyznanie takie nie zwolni go od obowiązku zwrotu kosztów postępowania przeciwnikowi, jeżeli obowiązek taki wynika z innych przepisów (art. 98 i n. k.p.c.).

Cofnięcie prawa pomocy

Jeżeli po przyznaniu prawa pomocy ujawnią się okoliczności wskazujące na to, że podstawy przyznania prawa pomocy nie istniały lub przestały istnieć, sąd cofa przyznane prawo w całości lub w części. W takim wypadku wnioskodawca obowiązany jest uiścić wszystkie należne opłaty sądowe, pokryć wynagrodzenie ustanowionego dla niego adwokata albo radcy prawnego oraz zwrócić wydatki i koszty, które poniósł za niego Skarb Państwa. Jeżeli okoliczności uzasadniające przyznanie prawa pomocy istniały w chwili składania wniosku, sąd może obciążyć wnioskodawcę tymi obowiązkami tylko częściowo, stosownie do zmiany, jaka nastąpiła w jego sytuacji rodzinnej, majątku i dochodach.

Tego rodzaju postanowienie sądu może być również wydane na posiedzeniu niejawnym.

Na postanowienie sądu pierwszej instancji o cofnięciu prawa pomocy przysługuje zażalenie. Zażalenie takie jest wolne od opłat sądowych.

Postanowienie o cofnięciu prawa pomocy sąd uzasadnia z urzędu.

A co w sytuacji, jeśli wnioskodawca, pan Kowalski, mający stałe miejsce zamieszkania lub pobytu w Rzeczpospolitej Polskiej, chce prowadzić postępowanie w innym państwie członkowskim? Czy on również może ubiegać się o przyznanie prawa pomocy? Jaki będzie zakres takiego prawa? Czy można uzyskać prawo pomocy jeszcze w Polsce i jeśli tak, to w jakim zakresie?

Załóżmy, że pan Kowalski chce dochodzić przed sądem niemieckim zapłaty od swojego niemieckiego kontrahenta kwoty 200 000 euro z tytułu zapłaty za sprzedany towar. Koszty sądowe w takiej sprawie, jak również ciężar gatunkowy sprawy, a co za tym idzie konieczność wynajęcia niemieckiego adwokata do reprezentowania interesów pana Kowalskiego przed sądem, spowodowałyby z pewnością bardzo znaczne obciążenie finansowe firmy pana Kowalskiego, której płynność i tak została już mocno zachwiana w związku z niewywiązaniem się z umowy przez niemieckiego kontrahenta.

W takiej sytuacji z pomocą przychodzi właśnie dyrektywa z 27 stycznia 2003 r. i odpowiednie przepisy prawa niemieckiego, które zostały wydane na jej podstawie. Przedstawienie regulacji prawa niemieckiego w tym zakresie wykraczałoby poza ramy niniejszej publikacji. Znajomość tych przepisów nie jest jednak panu Kowalskiemu niezbędna. Wystarczy bowiem sama dyrektywa i ustawa z 17 grudnia 2004 r. Podstawą ubiegania się o prawo pomocy w innym państwie członkowskim jest zawsze dyrektywa i wystarczy powołać się na jej regulację, żeby takie prawo pomocy uzyskać. Sama dyrektywa bowiem reguluje zarówno tryb, jak i warunki przyznania prawa pomocy, a jak wiadomo przepisy krajowe z dyrektywą muszą być zgodne, a wszelkie rozbieżności w tym zakresie muszą być zawsze rozstrzygane na korzyść przepisów wspólnotowych, a więc w tym konkretnym przypadku dyrektywy.

Przejdźmy zatem do przedstawienia możliwości, jakie panu Kowalskiemu daje w zakresie ubiegania się o przyznanie prawa pomocy ustawa z 17 grudnia 2004 r. oraz sama dyrektywa.

Ograniczenia, czyli o czym pan Kowalski wiedzieć musi

Zgodnie z ust. 2 art. 3 dyrektywy prawo pomocy jest uważane za właściwe, jeśli gwarantuje wnioskodawcy:

a) poradę przedsporną, w celu rozstrzygnięcia sporu przed wniesieniem sprawy do sądu;

b) pomoc prawną i reprezentowanie w sądzie, zwolnienie korzystającego z pomocy prawnej z kosztów sądowych lub pomoc w ich uiszczeniu, a także kosztów związanych z opłaceniem osób uprawnionych przez sąd do dokonywania czynności w trakcie procesu Pan Kowalski musi jednakże pamiętać o tym, że w przypadku przyznania mu prawa pomocy i w sytuacji, kiedy przegra on sprawę, może zostać obciążony kosztami strony przeciwnej i zobowiązany do ich pokrycia. Jeżeli jednak, zgodnie z prawem państwa, w którym mieści się sąd, koszty te pokrywane byłyby przez funkcjonujący w tym państwie (krajowy) system prawa pomocy, gdyby z systemu tego korzystałaby osoba stale zamieszkująca lub przebywająca na terytorium tego państwa, to nawet koszty poniesione przez stronę przeciwną, w wypadku jej wygranej, pokryte byłyby przez unijne prawo pomocy i pan Kowalski nie mógłby zostać nimi obciążony.

Kolejnym ograniczeniem nałożonym przez dyrektywę na prawo pomocy jest możliwość (dyrektywa wyznacza minima, ale nic nie stoi na przeszkodzie temu, żeby prawo państwa członkowskiego rozszerzyło zakres prawa pomocy w stosunku do postanowień dyrektywy) niezapewnienia przez państwo członkowskie pomocy prawnej lub reprezentowania w sądzie w przypadku procesów umożliwiających stronom sporu osobiste reprezentowanie interesów, z wyjątkiem przypadków, w których sąd lub inny uprawniony do tego organ postanowi inaczej w celu zapewnienia równości stron lub ze względu na złożoność sprawy.

Państwa członkowskie mogą również żądać od korzystających z pomocy prawnej uiszczenia odpowiedniej części kosztów procesu, czyli przyznać prawo pomocy tylko w pewnej części. Takiej części, którą uznają za stosowną, biorąc pod uwagę sytuację ekonomiczną wnioskodawcy. Ponadto państwa członkowskie mogą wprowadzić możliwość podjęcia przez właściwy organ decyzji o częściowym lub całkowitym zwrocie kosztów przez korzystających z pomocy prawnej, w przypadku gdy ich sytuacja finansowa znacznie się polepszyła lub gdy decyzja o przyznaniu pomocy prawnej została podjęta na podstawie nieścisłych informacji udzielonych przez wnioskodawcę. Z możliwości takiej skorzystał na przykład ustawodawca polski (art. 18 ustawy).

Czynniki warunkujące przyznanie prawa pomocy lub odmowę jego przyznania

Warunki dotyczące środków finansowych...

Zgodnie z ogólną zasadą państwa członkowskie przyznają pomoc prawną osobom, które są całkowicie lub częściowo niezdolne do poniesienia kosztów procesu (wskazanych w art. 3 ust. 2 dyrektywy) ze względu na ich sytuację ekonomiczną. Pomoc ta ma zapewnić skuteczny dostęp do wymiaru sprawiedliwości. Sytuację ekonomiczną tych osób każdorazowo ocenia kompetentny organ państwa członkowskiego, w którym mieści się sąd (w Republice Federalnej Niemiec będzie to właśnie sąd, do którego właściwości należeć będzie rozpoznanie sprawy pana Kowalskiego), mając na uwadze czynniki obiektywne, takie jak dochód, kapitał czy sytuacja rodzinna wnioskodawcy, włączając w to także oszacowanie środków finansowych osób, które są zależne finansowo od wnioskodawcy.

Dodatkowo każde państwo członkowskie ma możliwość zdefiniowania progów, na podstawie których można przypuszczać, iż przekraczający je wnioskodawca może częściowo lub całkowicie pokryć koszty procesu (prawo niemieckie takie progi definiuje). Progi te nie mogą jednakże służyć odmowie udzielenia pomocy prawnej wnioskodawcom, którzy je przekroczyli, w przypadku udowodnienia przez nich, iż nie mogą pokryć kosztów procesu - i to jest bardzo ważna informacja dla pana Kowalskiego - w wyniku różnic kosztów utrzymania pomiędzy państwem członkowskim, w którym postępowanie jest lub ma być prowadzone, a państwem członkowskim stałego zamieszkania lub pobytu wnioskodawcy.

... oraz istoty sporu

Właściwy sąd niemiecki będzie mógł postanowić o odrzuceniu wniosku o pomoc prawną złożonego przez pana Kowalskiego, jeśli uzna, iż ma on na celu podjęcie działań, które sądowi w wyniku wstępnego już badania charakteru i uzasadnienia roszczenia wydają się oczywiście bezzasadne. Jeśli natomiast zostało już przyznane prawo pomocy w postaci porady przedprocesowej, z powodu oczywistej bezzasadności można odmówić lub unieważnić przyznanie dalszej pomocy prawnej jedynie w przypadku, kiedy stronie nie zamyka to dostępu do wymiaru sprawiedliwości. Przy podejmowaniu decyzji w przedmiocie przyznania prawa pomocy panu Kowalskiemu sąd niemiecki będzie musiał wziąć pod uwagę znaczenie danej sprawy dla wnioskodawcy oraz jej istotę.

Istotę sprawy sąd mógłby również wziąć pod uwagę w przypadku, gdy wnioskodawca wysuwałby roszczenie z tytułu szkody na swoim dobrym imieniu, lecz nie poniósł żadnych szkód materialnych lub finansowych.

Jakie koszty pokryje prawo pomocy?

Kosztami pokrywanymi przez prawo pomocy są tzw. koszty związane z transgranicznym charakterem sporu. Należą do nich koszty:

a) wykładni,

b) tłumaczenia dokumentów żądanych przez sąd lub przez właściwy organ i przedłożonych przez wnioskodawcę, koniecznych dla rozstrzygnięcia sporu,

c) podróży, poniesione przez wnioskodawcę, w przypadku konieczności osobistego stawienia się osób związanych z reprezentowaniem interesu wnioskodawcy, wynikającej z prawa państwa członkowskiego lub wymaganej przez sąd, na podstawie decyzji sądu stanowiącej o tym, iż odnośna osoba nie może zostać w sposób zadowalający przesłuchana w żaden inny sposób.

Wszystkie powyższe koszty pokryte zostaną przez prawo pomocy w przypadku, kiedy wniosek pana Kowalskiego zostanie rozpatrzony pozytywnie i prawo pomocy zostanie mu przyznane. W przypadku częściowego przyznania prawa pomocy zostanie oczywiście pokryta odpowiednia część powyższych kosztów. Pozostałą ich część pan Kowalski zobowiązany będzie pokryć ze środków własnych.

Gdzie złożyć wniosek?

Z uwagi na transgraniczny charakter postępowania o przyznanie prawa pomocy, pan Kowalski każdorazowo ma aż dwie drogi przekazania wniosku o przyznanie prawa pomocy właściwemu do jego rozpoznania organowi. Wniosek może bowiem złożyć za pośrednictwem właściwego organu wyznaczonego w tym celu w państwie członkowskim, w którym siedzibę ma sąd, który będzie rozpoznawać wniosek, lub - w przypadku ubiegania się o przyznanie prawa pomocy na potrzeby postępowania egzekucyjnego - w którym wykonywane jest (lub ma być) orzeczenie. Zgodnie z nomenklaturą przyjętą przez dyrektywę organ ten nazywany jest organem przyjmującym. W Republice Federalnej Niemiec organami przyjmującymi wyznaczono właściwe miejscowo sądy grodzkie (Amtsgericht) i właśnie do właściwego sądu grodzkiego swój wniosek może przesłać pan Kowalski³.

Druga możliwość przesłania wniosku do właściwego organu w państwie, którego sąd ma rozstrzygnąć wniosek o przyznanie prawa pomocy, polega na złożeniu wniosku właściwemu organowi państwa członkowskiego, w którym wnioskodawca stale zamieszkuje lub przebywa (tzw. organ przekazujący).

W przypadku pana Kowalskiego, zgodnie z art. 21 ustawy, organem tym będzie właściwy dla miejsca zamieszkania lub stałego pobytu pana Kowalskiego sąd okręgowy.

Wniosek tak, ale w jakim języku?

Zgodnie z dyrektywą wniosek o pomoc prawną powinien być wypełniony, a dokumenty go uzasadniające przetłumaczone albo na język urzędowy lub jeden z języków państwa członkowskiego, w którym mieści się właściwy organ otrzymujący wniosek, będący jednocześnie jednym z języków instytucji wspólnotowych, albo na inny język, wskazany przez państwo członkowskie jako język, który to państwo akceptuje.

Artykuł 22 ustawy stanowi natomiast, iż wniosek sporządza się w języku polskim oraz w języku wymaganym przez prawo państwa członkowskiego, do którego wniosek ma być przekazany. Ustawa nie wspomina zatem nic ani o języku urzędowym państwa przyjmującego, ani o języku będącym jednocześnie językiem urzędowym państwa członkowskiego i językiem instytucji wspólnotowych. Co prawda oczywiste jest, że najczęściej państwa członkowskie jako język dopuszczalny wskażą swój język urzędowy, natomiast jeśli jednak będą istnieć wyjątki od tej zasady, pierwszeństwo w określeniu, czy wniosek sporządzony został w prawidłowym języku i czy w związku z tym możliwe jest nadanie mu biegu, trzeba będzie rozstrzygać zawsze na korzyść postanowień dyrektywy.

Oprócz odpowiednich wersji językowych samego wniosku konieczne jest dołączenie do niego wszelkich dokumentów potwierdzających zawarte w nim dane, takie jak stan rodzinny, majątek, dochody i źródła utrzymania wnioskodawcy, oraz dokumenty potwierdzające obywatelstwo, miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu wnioskodawcy, a jeżeli wnioskodawca nie ma obywatelstwa państwa członkowskiego - dokument potwierdzający, że wnioskodawca przebywa w Rzeczypospolitej Polskiej zgodnie z prawem polskim. Wszystkie te dokumenty składa się także w tłumaczeniu na język wymagany przez prawo państwa członkowskiego, do którego wniosek ma być przekazany, dokonanym przez osobę uprawnioną do dokonywania tłumaczeń według prawa państwa członkowskiego, przy czym nie ma znaczenia, którego państwa członkowskiego. Wybór w takim przypadku należy zatem do wnioskodawcy. Oczywiście w praktyce najczęściej będą to tłumacze przysięgli posiadający uprawnienia w Rzeczpospolitej Polskiej.

Co dalej z wnioskiem?

Jeśli pan Kowalski zdecyduje się na złożenie wniosku za pośrednictwem właściwego sądu okręgowego, sąd ten zbada, czy wniosek odpowiada warunkom formalnym dotyczącym jego formy oraz tłumaczenia, i jeśli na tym etapie stwierdzone zostaną uchybienia, przewodniczący wezwie pana Kowalskiego do uzupełnienia lub poprawienia wniosku, wskazując jednocześnie braki oraz sposób ich usunięcia, a także zakreślając panu Kowalskiemu stosowny termin na ich usunięcie (ustawa nie precyzuje długości tego terminu). W przypadku nieusunięcia braków w terminie przez pana Kowalskiego, przewodniczący zwróci wniosek w drodze zarządzenia.

Co prawda na zarządzenie o zwrocie wniosku panu Kowalskiemu przysługuje zażalenie, w dodatku wolne od opłat sądowych, jednakże oczywiście może zostać ono nieuwzględnione, a nawet w przypadku, kiedy odniesie skutek, pan Kowalski naraża się na stratę czasu, co w wielu sytuacjach może mieć bardzo duże znaczenie, np. dla możliwości odzyskania należności czy przeprowadzenia postępowania zabezpieczającego.

Sąd okręgowy odmówi ponadto przekazania wniosku właściwemu organowi innego państwa członkowskiego, jeżeli wniosek jest oczywiście bezzasadny albo dotyczy sprawy, która nie jest objęta zakresem stosowania ustawy. Postanowienie w tym przedmiocie sąd może wydać na posiedzeniu niejawnym. Panu Kowalskiemu będzie przysługiwać na nie zażalenie, podobnie jak w innych przypadkach, wolne od opłat sądowych.

Jeżeli jednak wniosek spełnia wszystkie wymogi formalne, sąd okręgowy przekazujewniosek o przyznanie prawa pomocy właściwemu organowi innego państwa członkowskiego w terminie 15 dni od dnia wniesienia do sądu prawidłowo sporządzonego wniosku w języku wymaganym przez prawo państwa członkowskiego, do którego wniosek ma być przekazany, wraz z dokumentami uzasadniającymi wniosek przetłumaczonymi na ten język, a jeżeli wniosek wymagał poprawienia lub uzupełnienia - w terminie 15 dni od dnia usunięcia jego braków. Do wniosku sąd dołączy również formularz przekazania wniosku o przyznanie prawa pomocy, wypełniony przez sąd w języku wymaganym przez prawo państwa członkowskiego, do którego wniosek ma być przekazany.

Prawo pomocy tylko w państwie przyjmującym?

Otóż nie tylko. Jak wiadomo, sam wniosek musi być sporządzony w języku wskazanym przez państwo członkowskie przyjmujące, a wszystkie załączniki na ten język przetłumaczone. To oczywiście oznacza dla wnioskodawcy koszty, często wysokie, na poniesienie których może nie być go stać.

Ustawa wprowadza zatem możliwość uzyskania także w Rzeczypospolitej Polskiej prawa pomocy w zakresie:

l zwolnienia od wydatków obejmujących koszty tłumaczenia wniosku o przyznanie prawa pomocy w innym państwie członkowskim oraz niezbędnych dokumentów uzasadniających ten wniosek;

l ustanowienia adwokata albo radcy prawnego w celu udzielenia przez niego wnioskodawcy pomocy prawnej w Rzeczypospolitej Polskiej na potrzeby postępowania, które ma być wszczęte lub jest prowadzone w innym państwie członkowskim, do dnia otrzymania wniosku o przyznanie prawa pomocy przez właściwy organ tego państwa członkowskiego.

W przypadku przyznania wnioskodawcy takiego prawa, koszty ustanowienia adwokata albo radcy prawnego oraz koszty tłumaczeń ponosi Skarb Państwa.

Koszty te obejmują:

l wynagrodzenie odpowiednio według stawek opłat za czynności adwokatów albo czynności radców prawnych ustanowionych z urzędu, określone w odrębnych przepisach⁴,

l niezbędne, udokumentowane wydatki adwokata albo radcy prawnego, w szczególności wydatki związane z porozumiewaniem się w niezbędnym zakresie z wnioskodawcą niewładającym językiem polskim za pośrednictwem tłumacza, w tym tłumaczeniem rozmów pełnomocnika z wnioskodawcą poza czynnościami sądowymi, przy czym wynagrodzenie tłumacza pośredniczącego w porozumiewaniu się adwokata albo radcy prawnego z wnioskodawcą nie może przekraczać stawek przewidzianych w przepisach o wynagrodzeniu tłumaczy przysięgłych - może bowiem zdarzyć się, że wniosek za pośrednictwem sądu okręgowego składać będzie osoba nieposiadająca obywatelstwa polskiego i nieposługująca się językiem polskim, ale stale zamieszkująca na terenie Rzeczpospolitej Polskiej lub mająca tu miejsce pobytu, zgodnie z obowiązującymi w tym zakresie przepisami,

l koszty tłumaczeń wniosku oraz dokumentów wniosek uzasadniających na język wskazany przez państwo członkowskie przyjmujące.

Wniosek o przyznanie tego rodzaju prawa pomocy nie wymaga żadnej szczególnej formy(wystarczy, jeśli zachowane będą warunki wskazane dla pisma procesowego), a rozstrzyga go sąd okręgowy, właściwy do przekazania wniosku o przyznanie prawa pomocy. Wniosek jest wolny od opłat sądowych, a postanowienie może być wydane również na posiedzeniu niejawnym.

Sąd przyznaje prawo pomocy, jeżeli wnioskodawca wykaże, że nie jest w stanie ponieść bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny kosztów, o których mowa powyżej. Wnioskodawca musi jednak wiedzieć o tym, że w przypadku uwzględnienia jego wniosku przez sąd okręgowy i wyznaczenia adwokata lub radcy prawnego, adwokat ten lub radca prawny działa tylko do chwili, w której zostanie poinformowany przez sąd o otrzymaniu wniosku o przyznanie prawa pomocy w innym państwie członkowskim przez właściwy organ tego państwa.

Przyznane przez sąd okręgowy prawo pomocy może być cofnięte na takich samych zasadach, jak może być cofnięte prawo pomocy przyznane panu Schmidtowi. Analogicznie rzecz ma się z odmową przyznania prawa pomocy lub tylko częściowym jego przyznaniem. Na odpowiednie postanowienia sądu panu Kowalskiemu przysługują zażalenia, zawsze wolne od opłat sądowych.

Prawo pomocy wpłynąć powinno na zwiększenie dostępności do wymiaru sprawiedliwości w ramach Wspólnoty, co z pewnością umożliwi obywatelom Unii Europejskiej skuteczne i pozbawione bariery finansowej dochodzenie swoich praw w postępowaniach przed sądami prawie wszystkich państw członkowskich. Trzeba przyznać ustawodawcy unijnemu, że wymogi formalnie w odniesieniu do tej instytucji rzeczywiście zostały ograniczone do niezbędnego minimum, a sposoby przekazywania wniosku o przyznanie tego prawa nie powinny nastręczać wnioskodawcom kłopotów. Zupełnie inną kwestią jest już to, czy i jak często z prawa tego obywatele ci będą chętnie korzystać...

Michał Arciszewski

¹ Dyrektywa Rady 2003/8/WE z 27 stycznia 2003 r. w sprawie usprawnienia dostępu do wymiaru sprawiedliwości w sporach transgranicznych poprzez ustanowienie minimalnych zasad odnoszących się do pomocy prawnej w sporach o tym charakterze (Dz.Urz. WE L 26 z 31.01.2003).

² Wzory formularzy dostępne są w internecie na stronie http://ec.europa.eu/justice_home/judicialatlascivil/html/la_fillingforms_pl.htm.

³ Właściwe organy przyjmujące w poszczególnych państwach członkowskich można znaleźć na stronie http://ec.europa.eu/justice_home/judicialatlascivil/html/la_receivingautho_pl.jsp#statePage0.

⁴ Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 19 lipca 2006 r. w sprawie szczegółowego sposobu ponoszenia kosztów prawa pomocy w celu ugodowego załatwienia sporu przed wszczęciem postępowania (Dz.U. z 2006 r. Nr 135, poz. 957).