Umowa cywilnoprawna z dyrektorem instytucji kultury

Zawarcie umowy cywilnoprawnej przez dyrektora biblioteki z „samym sobą” (występującym jako organ osoby prawnej i jako przyjmujący prace do wykonania) jest nieważne, a podpisanie takiej umowy z dyrektorem, w sytuacji gdy w imieniu biblioteki występuje inna osoba, jest wątpliwe.

Więcej o zatrudnianiu pracowników instytucji kultury znajdziesz w książce na ten temat. Zobacz tę wyjątkową publikację!

Pełnomocnik nie może być drugą stroną czynności prawnej, której dokonuje w imieniu mocodawcy, chyba że:

● co innego wynika z treści pełnomocnictwa albo

● ze względu na treść czynności prawnej wyłączona jest możliwość naruszenia interesów mocodawcy (art. 108 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny; dalej: k.c.).

Z orzecznictwa Sądu Najwyższego (dalej: SN) wynika, że przepis art. 108 k.c. przez analogię należy stosować też do organu osoby prawnej (osoby fizycznej działającej w charakterze organu osoby prawnej). Taką rolę pełni zaś dyrektor w instytucjach kultury.

Zakaz przy zagrożeniu interesów instytucji

Sąd Najwyższy w wyroku z 5 grudnia 2007 r. (sygn. akt I CNP 41/07) uznał, że w zakresie działalności organów statutowych fundacji uzasadnione było odwołanie się do przepisów k.c., w tym art. 108, w celu poszukiwania rozwiązania prawnego w zakresie dokonywania czynności prawnych „sam z sobą”, skoro podobne rozwiązanie wprowadzono expressis verbis w sferze działalności organów spółek handlowych, spółdzielni i przedsiębiorstw państwowych (wyraźnie w ustawach regulujących działanie tych podmiotów – przyp. red.). Może to świadczyć o eksponowaniu w polskim porządku prawnym ogólniejszej reguły, zgodnie z którą organy zarządzające określoną osobą prawną nie powinny samodzielnie decydować o wierzytelnościach przysługujących im wobec podmiotów zarządzanych, a przede wszystkim o swoich wynagrodzeniach. Sprawa, w której zapadł ten wyrok, dotyczyła przyznania przez zarząd Fundacji Polsko-Niemieckie Pojednanie nagród członkom tego zarządu.

W uchwale z 30 maja 1990 r. (sygn. akt III CZP 8/90) SN stwierdził, że osoba fizyczna działająca jako organ osoby prawnej nie może być drugą stroną czynności prawnej, której dokonuje w imieniu tej osoby prawnej, chyba że ze względu na treść czynności prawnej wyłączona jest możliwość naruszenia interesów tej osoby prawnej. Wynika z tego, że wyłączenie zasady zakazu zawierania umów z „samym sobą” w takiej sytuacji dopuszczalne jest tylko w jednym z dwóch przypadków, o których mowa w art. 108 k.c. (zostały one wymienione wcześniej).

Nie jest możliwe zastosowanie przepisu o zezwoleniu pełnomocnikowi do dokonania czynności prawnej „z samym sobą” w treści pełnomocnictwa. Zezwolenie na dokonanie przez organ osoby prawnej czynności prawnej „z samym sobą” musiałoby wynikać z przepisów ustawy lub opartego na niej statutu. Przepisy ustawowe, regulujące ustrój osób prawnych, tego rodzaju upoważnienia nie zawierają. Nie jest to zresztą możliwe do ustawowego uregulowania, gdyż nie chodzi o generalne upoważnienie, lecz o zezwolenie na dokonanie konkretnej czynności prawnej. Z tych też względów trudno byłoby przyjąć, aby takie zezwolenie mogło wynikać z przepisów statutowych – stwierdził SN.

We wspomnianej uchwale SN wskazał też, że dopuszczenie zawarcia umowy „z samym sobą” z uwagi na to, że ze względu na treść czynności prawnej wyłączona jest możliwość naruszenia interesów mocodawcy, oznacza, że nie chodzi tu o rozstrzygnięcie, czy zachodzi kolizja interesów mocodawcy i pełnomocnika, lecz o ustalenie na podstawie „zobiektywizowanych” okoliczności, iż wyłączona jest możliwość naruszenia interesów mocodawcy, czyli kolizja interesów mocodawcy i pełnomocnika w ogóle nie może powstać.

Należy więc uznać, że w omawianym przypadku nie jest możliwe zawarcie przez dyrektora biblioteki umowy „z samym sobą”, przy założeniu, że z tytułu umowy cywilnoprawnej dyrektor otrzymywałby wynagrodzenie. W interesie dyrektora leży, aby dostać jak najwyższe wynagrodzenie, z kolei w interesie biblioteki jest zapłacić jak najmniej.

Czytaj także: Biblioteka publiczna tylko jako instytucja kultury>>

Bez możliwości potwierdzenia

Jeżeli zawierający umowę jako pełnomocnik nie ma umocowania albo przekroczy jego zakres, ważność umowy zależy od jej potwierdzenia przez osobę, w której imieniu umowa została zawarta (art. 103 § 1 k.c.). W orzecznictwie SN istnieją rozbieżności, czy przepis ten może mieć zastosowanie do czynności prawnej dokonanej w imieniu osoby prawnej bez kompetencji do tego, czy też taka czynność jest bezwzględnie nieważna.

W prezentowanej sytuacji trudno jednak uznać, że można zastosować art. 103 k.c. Potwierdzenia powinien dokonać dyrektor biblioteki. Doszłoby więc do konfliktu interesów. Wskazuje też na to wyrok SN z 9 marca 1993 r. (sygn. akt I CR 3/93), w którym uznano za niedopuszczalne zastosowanie art. 103 k.c., właśnie z uwagi na konflikt interesów. W sprawie, której dotyczył wyrok, likwidator spółdzielni ustanowił pełnomocnika do sprzedaży posiadanych przez spółdzielnię udziałów pewnej spółki. Pełnomocnik sprzedał udziały z naruszeniem art. 108 k.c., a jednym z nabywców udziałów był likwidator spółdzielni.

Podpis zamiast dyrektora

Kwestia, czy kto inny (zamiast dyrektora biblioteki) mógłby zawrzeć z nim umowę cywilnoprawną w imieniu biblioteki, obok istniejącego stosunku pracy, nie jest jednoznaczna.

Trudno jednoznacznie stwierdzić, czy wójt, burmistrz lub prezydent miasta, który wykonuje uprawnienia zwierzchnika służbowego w stosunku do kierowników gminnych jednostek organizacyjnych, posiada uprawnienia do podpisywania dodatkowych umów cywilnoprawnych z kierownikami tych jednostek. Wydaje się, że wątpliwości można mieć zwłaszcza z uwagi na fakt, że instytucje kultury są podmiotami mającymi osobowość prawną. Nawet jeżeli zostały utworzone przez jednostkę samorządu terytorialnego, są odrębnymi podmiotami prawa, samodzielnie gospodarującymi posiadanym majątkiem.

Wątpliwa jest możliwość wyznaczenia przez dyrektora pełnomocnika, który w imieniu biblioteki podpisałby z nim umowę. Sąd Najwyższy w wyroku z 17 grudnia 1996 r. (sygn. akt II UKN 37/96) uznał za nieważną umowę o pracę zawartą w imieniu spółki z jej prezesem przez pełnomocnika, któremu prezes udzielił pełnomocnictwa do zawarcia tej czynności. Co prawda sprawa nie dotyczyła umowy cywilnoprawnej, ale jednym z kluczowych argumentów podanych w uzasadnieniu wyroku było to, że umowa nie przestaje być zawarta „z samym sobą”. Takie stwierdzenie można zaś odnieść do wszystkich umów zawartych w prezentowanych okolicznościach.

Tylko na inną pracę

Umowa cywilnoprawna z dyrektorem będącym w stosunku pracy może dotyczyć tylko pracy innego rodzaju (niezwiązanej z zarządzaniem daną placówką) i niewymagającej dużego zaangażowania. Pracownicy zarządzający w imieniu pracodawcy zakładem pracy wykonują bowiem, w razie konieczności, pracę poza normalnymi godzinami pracy bez prawa do wynagrodzenia i dodatku z tytułu pracy w godzinach nadliczbowych (art. 151⁴ ustawy z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy). Podpisanie umowy cywilnoprawnej w innych sytuacjach oznaczałoby obejście tego przepisu.

Mogłoby to też wiązać się z obejściem przepisów ustawy z 3 marca 2000 r. o wynagradzaniu osób kierujących niektórymi podmiotami prawnymi. Osobom podlegającym przepisom tej ustawy (są wśród nich dyrektorzy samorządowych jednostek organizacyjnych posiadających osobowość prawną) przysługuje tylko wynagrodzenie miesięczne. Od tej zasady są wyjątki, ale nie ma wśród nich wymienionego wynagrodzenia otrzymanego na podstawie umowy cywilnoprawnej, zawartej obok istniejącego stosunku pracy.

Zważywszy na wątpliwości co do możliwości zawarcia umowy cywilnoprawnej, w omawianej sytuacji warta rozważenia jest kwestia, czy zamiast takiej umowy dyrektorowi biblioteki podwyższyć wynagrodzenie ze stosunku pracy i ewentualne dodatkowe obowiązki powierzyć w ramach istniejącego stosunku pracy.

Czytaj także: Jakie są kompetencje kierowników instytucji kultury>>

Podstawy prawne

•  Ustawa z 3 marca 2000 r. o wynagradzaniu osób kierujących niektórymi podmiotami prawnymi (Dz.U. nr 26, poz. 306; ost.zm. Dz.U. z 2010 r. nr 96, poz. 620)

•  Ustawa z 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (Dz.U. nr 85, poz. 539; ost.zm. Dz.U. z 2006 r. nr 220, poz. 1600)

•  Ustawa z 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej (Dz.U. z 2001 r. nr 13, poz. 123; ost.zm. Dz.U. z 2009 r. nr 62, poz. 504)

•  Ustawa z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (j.t. Dz.U. z 2001 r. nr 142, poz. 1591; ost.zm. Dz.U. z 2010 r. nr 106, poz. 675)

•  Ustawa z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (j.t. Dz.U. z 1998 r. nr 21, poz. 94; ost.zm. Dz.U. z 2010 r. nr 135, poz. 912)

•  Ustawa z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93; ost.zm. Dz.U. z 2010 r. nr 155, poz. 1037)