Zasady wywozu zabytków i dóbr kultury za granicę

Wywóz dóbr kultury poza obszar celny UE regulują następujące akty prawne:

• rozporządzenie Rady WE nr 3911/92 z 9 grudnia 1992 r. w sprawie wywozu dóbr kultury (Dz.Urz. WE L 395), zmienione rozporządzeniem Rady WE nr 2469/96 z 16 grudnia 1996 r. i rozporządzeniem Rady WE nr 974/2001 z 14 maja 2001 r.;

• rozporządzenie Komisji WE nr 752/93 z 30 marca 1993 r. ustanawiające przepisy w celu wykonania rozporządzenia Rady WE nr 3911/92 w sprawie wywozu dóbr kultury (Dz.Urz. WE L 077), zmienione rozporządzeniem Komisji WE nr 1526/98 z 16 lipca 1998 r. (Dz.Urz. WE L 201) oraz rozporządzeniem Komisji nr 656/2004 z 7 kwietnia 2004 r. (Dz.Urz. WE L 104).

Wymienione wyżej przepisy uzupełniają dodatkowo następujące akty prawa krajowego, które regulują wywóz zabytków za granicę:

• ustawa z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. Nr 162, poz. 1568 ze zm.) oraz

• rozporządzenie Ministra Kultury z 19 kwietnia 2004 r. w sprawie wywozu zabytków i przedmiotów o cechach zabytków za granicę (Dz.U. Nr 84, poz. 789).

Zgodnie z art. 1 rozporządzenia nr 3911/92 pojęcie „dobra kultury” odnosi się do pozycji wymienionych w załączniku do tego rozporządzenia. Jednocześnie, mając na uwadze dyspozycję zawartą w art. 2 ust. 4 przedmiotowego rozporządzenia nr 3911/92, iż bezpośredni wywóz z obszaru celnego Wspólnoty narodowych dóbr kultury posiadających wartość artystyczną, historyczną lub archeologiczną, które nie są dobrami kultury w rozumieniu tego rozporządzenia, podlega prawu wewnętrznemu państwa członkowskiego UE.

Należy pamiętać, że ww. ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wprowadziła definicję „zabytku”, która obejmuje szerszy zakres towarowy, niż określony w załączniku do ww. rozporządzenia nr 3911/92.

Zgodnie z ww. ustawą „Zabytek” jest to nieruchomość lub rzecz ruchoma, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki, bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową.

A zatem ograniczeniami w wywozie do krajów trzecich objęte są:

• towary będące dobrami kultury, o których mowa w załączniku do rozporządzenia nr 3911/92, oraz

• zabytki, o których mowa w ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, będące rzeczami ruchomymi, ich częściami lub zespołami (zabytki ruchome).

Należy przy tym zaznaczyć, że zgodnie z art. 2 ust. 1 ww. rozporządzenia 3911/92 wywóz dóbr kultury poza obszar celny UE objęty jest wymogiem przedstawienia odpowiedniego pozwolenia na wywóz. Obowiązek uzyskania pozwolenia dotyczy dóbr kultury, jak wcześniej wspomniano, wymienionych w załączniku do rozporządzenia nr 3911/92, oraz zabytków ruchomych odpowiadających definicji zawartej w ww. ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami.

Należy pamiętać, że pozwolenie na wywóz jest ważne na terenie całej UE. Pozwolenie jest przedstawiane przy zgłoszeniu celnym wywozowym, podczas dokonywania formalności celnych w urzędzie celnym, który jest właściwy do przyjęcia takiego zgłoszenia.

I tak, zgodnie z art. 1 ust. 1 ww. rozporządzenia Komisji nr 752/93 istnieją trzy rodzaje pozwoleń na wywóz dóbr kultury poza obszar celny UE:

• pozwolenie standardowe;

• szczególne pozwolenie otwarte;

• ogólne pozwolenie otwarte.

Pozwolenie standardowe jest stosowane do każdego wywozu podlegającego rozporządzeniu nr 3911/92, tj. wywozu dóbr kultury poza obszar celny UE.

Szczególne pozwolenie otwarte, zgodnie z przepisami art. 10 ww. rozporządzenia nr 752/93, obejmuje powtarzający się czasowy wywóz niektórych dóbr kultury, dokonywany przez konkretną osobę lub organizację.

Ogólne pozwolenie otwarte, zgodnie z przepisami art. 13 rozporządzenia nr 752/93, obejmuje każdy czasowy wywóz wszelkich takich dóbr kultury, które tworzą część stałej kolekcji muzeum lub innej instytucji.

Należy zaznaczyć, że ww. rozporządzenie nr 752/93 określa wymagania, jakie powinny spełniać poszczególne rodzaje pozwoleń. Pozwolenia wydawane są na formularzach, których wzory znajdują się w załącznikach I, II i III do tego rozporządzenia.

W Polsce organem właściwym do wydawania pozwoleń standardowych jest Minister Kultury, natomiast szczególne pozwolenia otwarte i ogólne pozwolenia otwarte wydaje Wojewódzki Konserwator Zabytków. Z kolei w odniesieniu do materiałów bibliotecznych powstałych przed dniem 1 stycznia 1949 r. wszystkie trzy rodzaje ww. pozwoleń wydaje Dyrektor Biblioteki Narodowej.

Określone w ww. załącznikach wzory pozwoleń stosowane są w wywozie do krajów trzecich zarówno dóbr kultury wymienionych w załączniku do ww. rozporządzenia nr 3911/92, jak i zabytków ruchomych w rozumieniu ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami.

Należy przy tym zaznaczyć, że zgodnie ze stanowiskiem Ministerstwa Kultury pozwolenia na wywóz zabytków i dóbr kultury z terytorium RP poza obszar celny UE są wydawane przez ww. polskie organy ochrony zabytków na formularzach zgodnych z wzorami znajdującymi się w załącznikach I–III do rozporządzenia nr 752/93, lecz nazwy pozwoleń są określone następująco:

• jednorazowe pozwolenie na wywóz zabytku za granicę (zamiast „pozwolenie standardowe”);

• wielokrotne pozwolenie indywidualne na czasowy wywóz zabytku za granicę (zamiast „szczególne pozwolenie otwarte”);

• wielokrotne pozwolenie ogólne na czasowy wywóz zabytków za granicę (zamiast „ogólne pozwolenie otwarte”).

Ponadto należy wspomnieć, że ww. ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami przewiduje także sytuacje, gdy pozwolenie na wywóz zabytków za granicę nie jest wymagane. I tak, zgodnie z dyspozycją art. 59 ust. 1 ww. ustawy, pozwolenia na wywóz za granicę nie wymagają:

1) zabytki niewpisane do rejestru, mające nie więcej niż 55 lat;

2) zabytki, będące obiektami techniki, niewpisane do rejestru, mające nie więcej niż 25 lat;

3) zabytki przywiezione z zagranicy, które są objęte procedurą odprawy czasowej w rozumieniu przepisów kodeksu celnego;

4) zabytki przywiezione z zagranicy przez osoby korzystające z przywilejów lub immunitetów dyplomatycznych, w tym przywiezione w celu urządzenia wnętrz przedstawicielstw dyplomatycznych i urzędów konsularnych;

5) dzieła twórców żyjących;

6) materiały biblioteczne powstałe po dniu 31 grudnia 1948 r.;

7) inne przedmioty o cechach zabytków, niebędące zabytkami.

Jednak należy przy tym pamiętać, że przedmioty, o których mowa wyżej, tj. określone w art. 59 ust. 1 pkt 1–5 i 7 ww. ustawy, wymagają uzyskania zaświadczenia o tym, że nie wymagają pozwolenia. Zaświadczenie takie wydaje wnioskodawcy Wojewódzki Konserwator Zabytków. Wzór tego zaświadczenia określony został w załączniku nr 5 do rozporządzenia Ministra Kultury z 19 kwietnia 2004 r. w sprawie wywozu zabytków i przedmiotów o cechach zabytków za granicę (Dz.U. Nr 84, poz. 789). Natomiast zgodnie z art. 59 ust. 4 ww. ustawy nie wymagają zaświadczenia na wywóz za granicę materiały biblioteczne powstałe po 31 grudnia 1948 r., jeżeli nie ma wątpliwości co do czasu ich powstania.

Jeżeli osoba fizyczna lub jednostka organizacyjna zamierzająca wywieźć za granicę materiały, o których mowa w art. 59 ust. 4 ww. ustawy, ma wątpliwości co do czasu ich powstania, to zgodnie z art. 59 ust. 5 ww. ustawy zwraca się do Dyrektora Biblioteki Narodowej o wydanie zaświadczenia stwierdzającego, że zgłoszony przedmiot powstał po 31 grudnia 1948 r. Wzór zaświadczenia określony został w załączniku nr 10 do rozporządzenia Ministra Kultury w sprawie wywozu zabytków i przedmiotów o cechach zabytków za granicę. Należy także zaznaczyć, że przepisu art. 59 ust. 1 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami nie stosuje się do zabytków wpisanych do inwentarza muzeum lub wchodzących w skład narodowego zasobu bibliotecznego.

Ponadto należy przyjąć, że od 1 maja 2004 r., w związku z utratą mocy przez kodeks celny, w przepisie art. 59 ust. 1 pkt 3 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami jest mowa o procedurze „odprawy czasowej” w rozumieniu art. 137 Wspólnotowego Kodeksu Celnego (WKC). Procedura ta pozwala na wykorzystanie na obszarze celnym UE towarów niewspólnotowych przeznaczonych do powrotnego wywozu bez dokonywania żadnych zmian, z wyjątkiem wynikającego ze zużycia obniżenia ich wartości.

Ponadto należy pamiętać, że urząd celny właściwy do przyjęcia zgłoszenia celnego wywozowego sprawdza, czy informacje podane na zgłoszeniu celnym są zgodne z tymi, które zostały podane w pozwoleniu na wywóz, oraz podejmuje odpowiednie czynności w celu identyfikacji wywożonego zabytku. Czynności te mogą polegać m.in. na umieszczeniu plomb lub pieczęci urzędu celnego. Szczegółowe regulacje odnoszące się do obowiązków organów celnych, a także obieg dokumentów przy poszczególnych rodzajach pozwoleń zawierają przepisy art. 8, 12 i 15 rozporządzenia nr 752/93.

Natomiast zgodnie z § 16 ust. 4 rozporządzenia Ministra Kultury w sprawie wywozu zabytków i przedmiotów o cechach zabytków za granicę, w przypadku wywozu ww. towarów do krajów trzecich, na odwrocie zaświadczenia, że zabytek lub przedmiot o cechach zabytku nie wymaga pozwolenia – organ celny ma obowiązek poświadczać dokonanie zgłoszenia celnego wywożonego zabytku lub przedmiotu o cechach zabytku.

Z kolei zgodnie z dyspozycją art. 57 ust. 3 ww. ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami organy celne mają obowiązek w przypadku nieprzywiezienia zabytku do kraju w okresie ważności pozwolenia niezwłocznego zawiadomienia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków o takim zdarzeniu.

Realizowanie tego obowiązku, z uwagi na prawne ograniczenia w płaszczyźnie przepisów celnych, wynikające m.in. z możliwości dokonywania formalności celnych w każdym kraju członkowskim UE i w każdym urzędzie celnym właściwym dla wywozu, będzie następowało wtedy, gdy organ celny znajdzie się w posiadaniu informacji o przypadku nieprzywiezienia zabytku do kraju w terminie określonym w pozwoleniu.

Ponadto należy zaznaczyć, że wywóz zabytków do krajów członkowskich UE reguluje ww. ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz ww. rozporządzenie Ministra Kultury w sprawie wywozu zabytków i przedmiotów o cechach zabytków za granicę.

I tak, w myśl art. 51 ust. 3 ww. ustawy wywóz zabytków za granicę może nastąpić na podstawie:

• jednorazowego pozwolenia na stały wywóz zabytku za granicę;

• jednorazowego pozwolenia na czasowy wywóz zabytku za granicę;

• wielokrotnego pozwolenia indywidualnego na czasowy wywóz zabytku za granicę;

• wielokrotnego pozwolenia ogólnego na czasowy wywóz zabytków za granicę.

Pozwolenie na stały wywóz zabytku wydaje Minister Kultury, natomiast pozwolenie na czasowy wywóz wydaje Wojewódzki Konserwator Zabytków. W odniesieniu do materiałów bibliotecznych, powstałych przed dniem 1 stycznia 1949 r., ww. pozwolenia wydaje dyrektor Biblioteki Narodowej. Wyłączenia od obowiązku uzyskania pozwolenia na wywóz zabytków do krajów członkowskich UE określa wyżej omówiony art. 59 ust. 1 pkt 1–2, 4–7 ww. ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Podobnie, jak w przypadku wywozu zabytków do krajów trzecich, również w wywozie do krajów UE stosuje się przepisy art. 59 ust. 2–5 ww. ustawy dotyczące wydawania zaświadczeń stwierdzających, że zabytki lub przedmioty o cechach zabytków nie wymagają pozwolenia na wywóz za granicę.

Wzory pozwoleń i zaświadczeń znajdują się w odpowiednich załącznikach do ww. rozporządzenia Ministra Kultury w sprawie wywozu zabytków i przedmiotów o cechach zabytków za granicę. Należy przy tym zaznaczyć, że pomimo braku stałych kontroli celnych na granicach wewnątrzunijnych, w stosunku do towarów wywożonych z Polski do krajów należących do UE, organy celne mogą i podejmują działania kontrolne zgodnie z art. 5 ustawy z 19 maja 2004 r. – Prawo celne (Dz.U. Nr 68, poz. 622 ze zm.).

Piotr Wodziczko