Praktyczne aspekty umów o dzieło

Jako jedna z form umów cywilnoprawnych, umowy o dzieło są dogodnym sposobem na zrealizowanie doraźnych potrzeb, a także na ułożenie wzajemnych relacji pracodawca – pracownik, których specyfika nie do końca przystaje do formuły umowy o pracę. W stosunku do osób zatrudnionych na podstawie umów cywilnoprawnych nie stosuje się trybu zatrudniania i zwalniania wynikającego z ustawy z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (dalej: k.p.), a praca nie może być wykonywana w warunkach podporządkowania charakterystycznego dla stosunku pracy.

Cechy umowy o dzieło

Umowa o dzieło jest uregulowana w ustawie z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (dalej: k.c.) i jest umową:

1) wzajemną, przyjmujący zamówienie na mocy takiej umowy zobowiązuje się do wykonania określonego dzieła, a zamawiający zobowiązuje się do zapłaty umówionego wynagrodzenia (art. 627 k.c.),

2) rezultatu, jej celem jest wykonanie na zamówienie konkretnej rzeczy lub innego przedmiotu zamówienia (dzieło musi powstać w przyszłości, nie może istnieć w chwili zawarcia umowy),

3) odpłatną, co oznacza, że wynagrodzenie (oprócz określenia przedmiotu umowy) jest jej elementem koniecznym; jeśli strony nie ustaliły inaczej, wynagrodzenie jest płatne w chwili oddania dzieła; w takim przypadku należy odwołać się do:

● zwykłych stawek rynkowych za wykonanie dzieła takiego samego lub podobnego rodzaju lub

● wcześniejszych tego samego rodzaju umów zawieranych przez strony na wykonanie takiego samego lub podobnego dzieła.

Z ORZECZNICTWA

Do zawarcia umowy o dzieło stosuje się ogólne zasady dotyczące zawierania umów konsensualnych. W Kodeksie cywilnym nie ma szczególnych postanowień odnoszących się do zawarcia umowy o dzieło. Nie wymaga ona zachowania formy szczególnej. Do zawarcia umowy może dojść zatem także ustnie, a nawet w sposób dorozumiany.

W umowie o dzieło, przyjmujący zamówienie zobowiązuje się do wykonania oznaczonego dzieła, a zamawiający do zapłaty wynagrodzenia, przy czym, jak słusznie podkreślił skarżący, do zawarcia umowy nie jest konieczne, aby strony określiły w niej wysokość należnego wynagrodzenia – nawet przez wskazanie tylko podstaw do jego ustalenia. W braku tego rodzaju postanowień umownych, zgodnie z regułą interpretacyjną art. 628 § 1 k.c., należy przyjąć, że strony miały na myśli zwykłe wynagrodzenie za dzieło tego rodzaju. Jeżeli także w ten sposób nie da się ustalić wysokości wynagrodzenia, należy się wynagrodzenie odpowiadające uzasadnionemu nakładowi pracy oraz innym nakładom przyjmującego zamówienie.

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 10 października 2003 r., sygn. akt I ACa 1144/03

1. Istotą umowy o dzieło jest osiągnięcie określonego, zindywidualizowanego rezultatu w postaci materialnej lub niematerialnej. Umowa o świadczenie usług jest zaś umową starannego działania, zatem jej celem jest wykonywanie określonych czynności, które nie muszą zmierzać do osiągnięcia rezultatu.

2. Jednym z kryteriów pozwalających na odróżnienie umowy o dzieło od umowy o świadczenie usług jest możliwość poddania umówionego rezultatu (dzieła) sprawdzianowi na istnienie wad fizycznych.

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z 26 stycznia 2006 r., sygn. akt III AUa 1700/05

W odróżnieniu od umowy zlecenia, umowa o dzieło wymaga, by starania przyjmującego zamówienia doprowadziły do konkretnego, w przyszłości indywidualnie oznaczonego rezultatu. Umowa zlecenia nie akcentuje tego rezultatu jako koniecznego do osiągnięcia, nie wynik zatem (jak w umowie o dzieło), lecz starania w celu osiągnięcia tego wyniku, są elementem wyróżniającym dla umowy zlecenia, tj. przedmiotowo istotnym.

Wyrok Sądy Apelacyjnego w Rzeszowie z 12 grudnia 1993 r., sygn. akt III AUr 357/93

O należytym wykonaniu umowy o dzieło należy mówić jedynie w przypadku, gdy dzieło zostało wykonane w uzgodnionym terminie i w uzgodniony z zamawiającym sposób, chyba że do jego niewykonania doszło wyłącznie z przyczyn leżących po stronie zamawiającego (np. na skutek niedostarczenia materiałów niezbędnych do jego wykonania). Za realizację umowy o dzieło odpowiedzialność bierze przyjmujący zamówienie, również wtedy gdy stosuje się do wskazówek zamawiającego dotyczących sposobu jego wykonania. Osoba przyjmująca zamówienie nie ma obowiązku osobistego wykonania dzieła, chyba że taki obowiązek nakłada na nią umowa. Jednak nawet gdy przyjmujący zamówienie angażuje do wykonania dzieła osobę trzecią, cały czas ponosi odpowiedzialność za wykonanie i jakość dzieła wobec zamawiającego. Obowiązki stron umowy o dzieło przedstawia tabela 1.

TABELA 1. Obowiązki stron

Skutkiem opóźnienia rozpoczęcia lub wykończenia dzieła przez wykonawcę w sposób tak znaczny, że nie jest prawdopodobne, aby zdołał je ukończyć w czasie umówionym, jest uprawnienie zamawiającego do odstąpienia od umowy bez wyznaczenia dodatkowego terminu jeszcze przed upływem umówionego terminu wykonania dzieła.

Czytaj także: Zlecenie>>

Wynagrodzenie za wykonane dzieło

Jeżeli w umowie nie znalazły się odmienne zapisy, przyjmującemu zamówienie należy się wynagrodzenie w chwili oddania dzieła. Jeżeli dzieło ma być oddawane częściami, a wynagrodzenie zostało obliczone za każdą część z osobna, wynagrodzenie należy się z chwilą spełnienia każdego ze świadczeń częściowych.

Zamawiający obowiązany jest odebrać dzieło, które przyjmujący zamówienie wydaje mu zgodnie ze swym zobowiązaniem.

Dopóki dzieło nie zostało ukończone, zamawiający może w każdej chwili odstąpić od umowy, płacąc umówione wynagrodzenie. Jednakże w takim przypadku zamawiający może odliczyć to, co przyjmujący zamówienie oszczędził z powodu niewykonania dzieła (art. 644 k.c.).

Z ORZECZNICTWA

W sytuacji gdy wynagrodzenie za wykonanie dzieła jest ustalone na podstawie obowiązujących cen lub stawek, to strony są związane stawkami i cenami obowiązującymi w chwili oddania dzieła, a nie wprowadzonymi później. Okoliczność, że od chwili, w której pozwana obowiązana była wobec powoda do spełniania świadczenia, do chwili jego spełnienia nastąpiła zmiana relacji pieniężnych oraz wzrósł poziom cen, nie uzasadnia żądania spełnienia świadczenia w większej sumie jednostek pieniężnych niż ta, do której zapłaty dłużnik był zobowiązany. Stanowisko takie znajduje oparcie w regulacji zawartej w art. 358 § 2 k.c. Przepis ten dopuszcza wprawdzie wyjątki od zasady nominalizmu, gdy wyjątek taki dopuszcza przepis szczególny, lecz w odniesieniu do umowy o dzieło brak takiego szczególnego unormowania.

Wyrok SN z 8 lutego 1985 r., sygn. akt III CRN 365/84

W sytuacji gdy autor projektu otrzymał należne pełne wynagrodzenie i nie może już uzyskać dalszego wynagrodzenia, wartość takiego projektu należy ocenić według rzeczywistej jego wartości rynkowej jako dzieła plastycznego czy materiału wydawniczego, kolekcjonerskiego itp. Wartość taka może być ustalona na podstawie opinii biegłego, który będzie kierował się powyższymi kryteriami.

Wyrok SN z 29 września 1979 r., sygn. akt IV CR 349/77

W przypadku umowy o dzieło wynagrodzenie za wykonanie dzieła może być określone dwojako:

1) kosztorysowo lub

2) ryczałtowo.

W przypadku wynagrodzenia ryczałtowego – określanego na podstawie wykonania innych podobnych dzieł (np. wynagrodzenie za wykonanie projektu zagospodarowania skweru może być określone na podstawie innych podobnych projektów) – wykonawca dzieła musi pamiętać, że nie będzie mógł żądać podwyższenia wynagrodzenia, nawet jeśli podczas jego wykonywania okaże się, że wymaga ono od niego większych nakładów pracy i kosztów, niż przewidywał. W takim przypadku przyjmującemu zamówienie pozostaje tylko droga sądowa – zmiana wysokości wynagrodzenia ryczałtowego może zostać zmieniona jedynie w przypadku nadzwyczajnej zmiany stosunków, o której mowa w art. 357¹ k.c.

SŁOWNICZEK

Nadzwyczajną zmianą stosunków jest taka nieprzewidziana w chwili zawierania umowy zmiana okoliczności, np. ekonomicznych lub prawnych, która mogłaby spowodować nadmierne trudności w związku ze spełnieniem świadczenia albo groziłaby jednej ze stron (w tym przypadku dziełobiorcy) rażącą stratą.

Jeżeli więc na skutek zmiany stosunków, której nie można było przewidzieć, wykonanie dzieła groziłoby przyjmującemu zamówienie rażącą stratą, sąd może podwyższyć ryczałt lub rozwiązać umowę.

Z ORZECZNICTWA

1. Ryczałt polega na umówieniu z góry wysokości wynagrodzenia w kwocie absolutnej, przy wyraźnej lub dorozumianej zgodzie stron na to, że wykonawca nie będzie się domagać zapłaty wynagrodzenia wyższego.

2. Kary za zwłokę mogą być obliczane tylko za pewien okres, np. do momentu, kiedy świadczenie stało się niemożliwe lub do czasu odstąpienia przez wierzyciela od umowy.

3. Jeżeli przy umowie o roboty budowlane strony umówiły się o wynagrodzenie ryczałtowe, zasadą jest, że jedynie z dużą dozą ostrożności można sięgnąć do odpowiedniego stosowania przepisów dotyczących określenia wynagrodzenia za dzieło, a mianowicie art. 629 i art. 632 § 2 k.c.

Wyrok SN z 20 listopada 1998 r., sygn. akt II CKN 913/97

Czytaj także: Rodzaje i wzory umów>>

Wynagrodzenie kosztorysowe określane jest na podstawie zestawienia planowanych prac i przewidywanych kosztów. Ten sposób obliczania wynagrodzenia stosuje się zazwyczaj w przypadku złożonych dzieł, kiedy na ich wykonanie składa się dużo różnego rodzaju prac lub etapów prac. Jeżeli strony określiły wynagrodzenie na podstawie planowych prac i przewidywanych kosztów (wynagrodzenie kosztorysowe), a w toku wykonywania dzieła zarządzenie właściwego organu państwowego zmieniło wysokość cen lub stawek obowiązujących dotychczas w obliczeniach kosztorysowych, każda ze stron może żądać odpowiedniej zmiany umówionego wynagrodzenia. Nie dotyczy to jednak należności uiszczonej za materiały lub robociznę przed zmianą cen lub stawek (art. 629 k.c.).

Jeżeli przyjmujący zamówienie, sporządzając kosztorys, z jakiegoś powodu (np. przez nieuwagę) nie umieścił w nim jakiejś czynności koniecznej do wykonania dzieła, nie zwalnia go to z obowiązku podjęcia czynności (także tych nieobjętych kosztorysem), niezbędnej do osiągnięcia określonego w umowie o dzieło rezultatu.

W przypadku sporządzenia kosztorysu przez samego przyjmującego zamówienie, podwyższenie wynagrodzenia będzie możliwe tylko w przypadku, gdy nawet przy zachowaniu należytej staranności nie można było przewidzieć konieczności dodatkowych prac. Jeżeli jednak dodatkowe prace, choćby nawet nie dawały się racjonalnie przewidzieć, a ich wykonanie było mimo to uzasadnione dla należytego wykonania dzieła, zostaną wykonane bez uzyskania na to zgody zamawiającego, przyjmującemu zamówienie nie przysługuje prawo żądania podwyższenia wynagrodzenia kosztorysowego.

Jeżeli zakres prac niezbędnych do wykonania dzieła zostanie źle określony w kosztorysie sporządzanym przez przyjmującego zamówienie, albo kosztorys taki będzie nieoszacowany, to koszty związane z takimi błędami nie mogą obciążać zamawiającego, a ryzyko wynikające z takiego działania obciąża przyjmującego zamówienie.

W przypadku gdyby zachodziły podstawy do żądania przez przyjmującego zamówienie podwyższenia wynagrodzenia kosztorysowego, zamawiający może od umowy odstąpić, jeżeli to podwyższenie miałoby okazać się znaczne w stosunku do pierwotnej wysokości tego wynagrodzenia i pod warunkiem:

● skorzystania z tego uprawnienia niezwłocznie po zaistnieniu przesłanek oraz

● zapłaty przyjmującemu zamówienie części pierwotnie umówionego wynagrodzenia proporcjonalnie do stopnia wykonania przez niego dzieła do chwili odstąpienia przez zamawiającego od umowy.

Skorzystanie ze wspomnianego uprawnienia przez zamawiającego jest jednak możliwe jedynie do czasu, gdy umowa nie została jeszcze wykonana, czyli do chwili, gdy zamówione dzieło nie zostało wykonane.

Za wykonanie prac dodatkowych przyjmujący zamówienie będzie mógł żądać podwyższenia wynagrodzenia kosztorysowego jedynie w przypadku, gdy zajdzie konieczność wykonania dodatkowych prac nieprzewidzianych w zestawieniu sporządzonym przez zamawiającego (art. 630 k.c.).

Wadliwe wykonanie dzieła

Wykonywanie dzieła w sposób wadliwy albo sprzeczny z umową uprawnia zamawiającego do wezwania wykonawcy do zmiany sposobu wykonania i wyznaczenia mu w tym celu odpowiedniego terminu. Po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu zamawiający może od umowy odstąpić albo powierzyć poprawienie lub dalsze wykonanie dzieła innej osobie na koszt i ryzyko przyjmującego zamówienie.

Jeżeli już na etapie wykonywania dzieła przyjmujący zamówienie wykonuje je nieprawidłowo, zamawiający ma prawo wezwać go do zmiany sposobu wykonania dzieła i wyznaczyć mu w tym celu odpowiedni termin. W dalszej kolejności zamawiający ma prawo do odstąpienia od umowy lub powierzenia wykonania dzieła innej osobie na koszt i niebezpieczeństwo przyjmującego zamówienie.

Natomiast jeśli po oddaniu dzieła zamawiającemu ujawnią się jego wady, przyjmujący zamówienie ponosi za nie odpowiedzialność (rękojmia za wady dzieła). Odpowiedzialność ta oparta jest na zasadzie ryzyka, tj. wykonawca dzieła nie może zwolnić się od odpowiedzialności poprzez wykazanie, że wady powstały bez jego winy lub bez jego wiedzy. W konsekwencji zamawiający ma prawo żądać usunięcia wady, obniżenia ceny. Może on też odstąpić od umowy.

Z ORZECZNICTWA

Niebezpieczeństwo przypadkowej utraty lub uszkodzenia materiału na wykonanie dzieła obciążą tego, kto materiał dostarczył. Niebezpieczeństwo przypadkowej utraty lub uszkodzenia obciąża także zamawiającego co do przedmiotów powierzonych do napraw i remontów. Przyjmujący zamówienie zobowiązany jest do naprawienia szkody spowodowanej niezachowaniem należytej staranności (art. 471 k.c. w zw. z art. 472 k.c.). Jeżeli więc nie można mu przypisać zawinionego niedopełnienia obowiązków przechowawcy, to mimo utraty powierzonego do naprawy przedmiotu nie odpowiada za jego przypadkową utratę.

Wyrok SN z 5 lutego 2002 r., sygn. akt II CKN 894/99

W sytuacji gdy zamawiający sam dostarczył materiał, może w razie odstąpienia od umowy lub powierzenia wykonania dzieła innej osobie żądać zwrotu materiału i wydania rozpoczętego dzieła. Gdy dzieło uległo zniszczeniu lub uszkodzeniu wskutek wadliwości materiału dostarczonego przez zamawiającego albo wskutek wykonania dzieła według jego wskazówek, przyjmujący zamówienie może żądać za wykonaną pracę umówionego wynagrodzenia lub jego odpowiedniej części, jeżeli uprzedził zamawiającego o niebezpieczeństwie zniszczenia lub uszkodzenia dzieła.

Niebezpieczeństwo przypadkowej utraty lub uszkodzenia materiału przeznaczonego na wykonanie dzieła obciąża stronę, która dostarczyła materiał.

Jeśli zamawiający nie zawiadomi (w dowolny sposób) przyjmującego zamówienie o wadach wykrytych w wykonanym dziele w ciągu miesiąca od ich wykrycia, wówczas traci możliwość skutecznego skorzystania z uprawnień wynikających z rękojmi za wady. Definitywnie uprawnienia zamawiającego z tytułu rękojmi wygasają po upływie roku, w przypadku wad budynku – po upływie 3 lat od dnia wydania dzieła zamawiającemu.

Czytaj także: Rodzaje umów o pracę>>

Z ORZECZNICTWA

Jeżeli według umowy stron wykonanie zamówionego dzieła wymaga współdziałania zamawiającego, a ten nie współdziała, przyjmujący zamówienie może odstąpić od umowy (art. 640 k.c.). Na zamawiającym ciąży wówczas obowiązek zapłacenia wynagrodzenia, mimo niewykonania dzieła. Wynagrodzenie to ulega jednak zmniejszeniu o kwotę zaoszczędzoną przez przyjmującego zamówienie wskutek niewykonania dzieła (art. 639 k.c.).

Wyrok SN z 7 lipca 1999 r., sygn. akt II CKN 426/98

Zamawiający nie może odmówić zapłaty wynagrodzenia, mimo niewykonania dzieła, jeżeli przyjmujący zamówienie był gotów je wykonać, lecz doznał przeszkody z przyczyn dotyczących zamawiającego. Jednak w takim przypadku zamawiający może odliczyć to, co przyjmujący zamówienie oszczędził z powodu niewykonania dzieła.

Gdy usunięcie wad nie jest możliwe albo gdy z okoliczności wynika, że przyjmujący zamówienie nie zdoła ich usunąć w czasie odpowiednim, a wady są istotne, zamawiający może odstąpić od umowy. Jeśli zaś wady nie są istotne, zamawiający może żądać obniżenia wynagrodzenia w odpowiednim stosunku. To samo dotyczy przypadku, gdy przyjmujący zamówienie nie usunął wad w terminie wyznaczonym przez zamawiającego.

Z ORZECZNICTWA

Jeżeli przyjmujący zamówienie usuwa wady dzieła na żądanie zamawiającego (art. 636 § 1 k.c.), przewidziany w art. 646 k.c. dwuletni termin przedawnienia roszczenia zamawiającego o zwrot kosztów poprawienia dzieła przez inną osobę rozpoczyna bieg od dnia oddania dzieła po wykonaniu poprawek przez przyjmującego zamówienie, a jeśli to nie nastąpiło – od upływu terminu do poprawienia, wyznaczonego przez zamawiającego.

Uchwała SN z 28 października 1997 r., sygn. akt III CZP 42/97

Rozwiązanie umowy o dzieło

Umowa o dzieło, którego wykonanie zależy od osobistych przymiotów przyjmującego zamówienie, rozwiązuje się wskutek jego śmierci lub niezdolności do pracy. Jeżeli materiał był własnością przyjmującego zamówienie, a dzieło częściowo wykonane przedstawia ze względu na zamierzony cel umowy wartość dla zamawiającego, przyjmujący zamówienie lub jego spadkobierca może żądać, żeby zamawiający odebrał materiał w stanie, w jakim się znajduje, za zapłatą jego wartości oraz odpowiedniej części wynagrodzenia (art. 645 k.c.).

Z ORZECZNICTWA

W świetle art. 629 k.c. na wykonanie zobowiązania może wpłynąć tylko taka zmiana stosunków między jego powstaniem a wykonaniem, która nawet pośrednio nie jest zależna od kontrahentów umowy.

Wyrok SN z 23 maja 1990 r., sygn. akt IV CR 139/90

Przepisy umowy o dzieło nie przewidują wypowiedzenia tej umowy, natomiast regulują możliwość odstąpienia od umowy, czyli złożenia oświadczenia woli, na skutek którego stosunek prawny wygasa od momentu zawarcia umowy (ex tunc). Wskutek odstąpienia wygasa nie tylko zobowiązanie główne, ale i akcesoryjne: zobowiązanie zapłaty kary umownej.

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 27 lutego 2001 r., sygn. akt I ACa 981/00

Roszczenia wynikające z umowy o dzieło przedawniają się z upływem 2 lat od dnia oddania dzieła, a jeżeli dzieło nie zostało oddane – od dnia, w którym zgodnie z treścią umowy miało być oddane. To, co zostało stworzone w ramach umowy o dzieło, przechodzi na własność zamawiającego.

Z ORZECZNICTWA

Roszczenie zamawiającego o zwrot kosztów poprawienia dzieła przedawnia się z upływem dwóch lat od oddania dzieła po jego poprawieniu, a jeżeli nie nastąpi to w okresie dwóch lat od ustalonego w umowie terminu oddania dzieła, przedawnia się z upływem tego okresu.

Wyrok SN z 20 kwietnia 2006 r., sygn. akt III CSK 2/06

PODSTAWY PRAWNE

• Ustawa z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93; ost.zm. Dz.U. z 2010 r. Nr 40, poz. 222)

• Ustawa 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (j.t. Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94; ost.zm. Dz.U. z 2010 r. Nr 105, poz. 655)