25 rozwiązań dla samorządu

W raporcie „Samorząd 3.0” think tank Forum Od-nowa proponuje 25 rozwiązań, które zmierzają do realizacji pięcioprzymiotnikowej wizji samorządu terytorialnego w Polsce: samodzielnego, elastycznego, transparentnego, odpowiedzialnego i efektywnego.

System samorządowy potrzebuje nowego, spójnego podejścia. Ograniczenia finansowe, brak płaszczyzny działania społeczeństwa obywatelskiego, apetyty regulacyjne władz centralnych i związana z nimi inflacja prawa resortowego to tylko niektóre z problemów. Radykalnie zmieniają się także funkcje samorządów – już nie są tylko od wodociągów, kanalizacji, dróg czy utrzymania czystości. Stały się podstawowym usługodawcą państwa opiekuńczego. Odpowiadają za złożone i kosztowne zadania, czyli edukację, opiekę socjalną i politykę rynku pracy. W dodatku pogarszają się okoliczności zewnętrzne: kryzys demograficzny (z prognozy Eurostat wynika, że liczebność populacji Polski spadnie z 38,4 mln w 2013 roku do 36,6 mln w 2035) i nieunikniony proces szybkiego starzenia się społeczeństwa. Sumą słabości systemowych jest permanentny, narastający konflikt w relacjach władz centralnych, samorządu i mieszkańców. Samorząd ukształtowany w latach 90. XX wieku nie dysponuje odpowiednimi instrumentami, by radzić sobie z coraz poważniejszymi wyzwaniami cywilizacyjnymi.

Samorząd powinien być samodzielny. Wspólnoty muszą mieć faktyczną i ogólnosystemową możliwość podejmowania decyzji dotyczących sposobu realizacji zadań. Założeniem powinno być, że funkcją samorządu jest organizowanie wykonywania usług (samodzielnie bądź we współpracy z innymi podmiotami), a nie tylko domniemana rola realizatora poprzez narzucony prawem obowiązek posiadania własnych instytucji przypisanych do danego zadania, np. ośrodek pomocy społecznej, urząd pracy. Istniejące i nowo tworzone prawo powinno mieć charakter ramowy oraz wyraźnie wskazywać na swobodne wybory władz JST, czyli umożliwiać projektowanie autorskich rozwiązań dla lokalnych wyzwań i problemów. Taki model zarządzania wymaga zniesienia nakazu posiadania instytucji jako gwarancji realizacji zadań publicznych.

Władze centralne powinny wpływać na efekty działania JST w taki sposób, aby nie ingerować w ich samodzielność, a równocześnie mobilizować do realizacji celów ogólnopaństwowych. Spójnemu, ponownemu ulokowaniu samorządów w modelu zarządzania publicznego musi służyć umieszczenie spraw ustroju i finansów JST w jednym ministerstwie jako zagadnień integralnie ze sobą połączonych. Oznacza to m.in. wyłączenie spraw finansów samorządowych z gestii Ministra Finansów i włączenie ich w gestię ministra odpowiedzialnego za administrację. Optymalnym narzędziem badania projektowanych zmian w funkcjonowaniu JST jest pilotaż, który powinien stać się trwałą metodą przygotowywania, testowania i inicjowania zmian prawnych w działaniu JST. Dzięki temu system samorządowy będzie posiadał zdolność do poprawy i samoregulacji.