Fundusze unijne dla oświaty w ramach regionalnych programów operacyjnych

Program Operacyjny Kapitał Ludzki składający się z 10 priorytetów jest największym w historii Unii Europejskiej programem współfinansowanym z Europejskiego Funduszu Społecznego. W zakresie, w jakim dotyczy oświaty realizowany jest przez dwa priorytety, tj. priorytet III - Wysoka jakość systemu oświaty oraz priorytet IX - Rozwój wykształcenia i kompetencji w regionach.

Pierwszy z wymienionych wdrażany jest w komponencie centralnym i obejmuje przeważnie projekty systemowe. Przewidziane w nim wsparcie skierowane zostaje na zwiększenie efektywności struktur i systemów instytucjonalnych. Drugi z wymienionych wyżej programów realizowany jest w ramach komponentu regionalnego, w którym rolę instytucji pośredniczącej pełni samorząd województwa¹. Wymieniony priorytet obejmuje swoim zakresem rozwój wykształcenia i kompetencji w regionach. W ramach tego programu przeważają projekty wyłaniane w drodze konkursów. Esencją dużej grupy projektów oświatowych opartych na planowaniu regionalnym jest zaspokojenie specyficznych i najważniejszych dla danego obszaru (środowiska) zróżnicowanych, obiektywnych potrzeb w zakresie wyrównywania w procesie kształcenia szans edukacyjnych. Chodzi tutaj o strefy i obszary, w tym zwłaszcza tereny wiejskie, które napotykają na największe bariery w dostępie do zakładanej, wysokiej jakości usług edukacyjnych. Należy stwierdzić, że mamy tutaj do czynienia nie tyle z barierami mającymi charakter przeszkód formalnych, co z przeszkodami rzeczywistymi, uwarunkowanymi specyficznym położeniem jednostek, ich nastawieniem psychologicznym do kształcenia lub (i) mających trudności materialne.

Zgodnie z priorytetami określonymi przez politykę i ustawodawstwo Wspólnoty², dostęp do edukacji i rzeczywiste umożliwienie korzystania z usług edukacyjnych są podstawowymi czynnikami determinującymi - przez wybór odpowiedniej ścieżki edukacyjnej przez ucznia - przyszłą jego sytuację jako pracownika na rynku pracy. Środki pomocowe realizowane w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego są tak pomyślane, aby programami edukacyjnymi objąć jednostkę od okresu przedszkolnego poprzez system szkolnictwa podstawowego i średniego, wykształcenie wyższe i zależnie od rzeczywistych potrzeb kształceniem ustawicznym. Upowszechnienie edukacji przedszkolnej, a w jej efekcie wyrównywanie szans edukacyjnych dzieci na wczesnym etapie rozwoju osobniczego, wymaga systemowego podejścia i wdrożenia elastycznych form tej edukacji, zwłaszcza na obszarach wiejskich, gdzie formalną edukacją przedszkolną objęty jest niewielki procent dzieci. Zapewnienie rzeczywistego, równego i szerokiego dostępu do edukacji przedszkolnej przyczynić się powinno do możliwe wczesnej identyfikacji barier edukacyjnych i opracowania oraz realizacji regionalnej strategii ich eliminacji na obszarach i w środowiskach o niskim stopniu upowszechnienia takiej edukacji³.

Jak już wspomniałem wyżej, działania w ramach komponentu regionalnego ogniskują się na zaspakajaniu specyficznych, obiektywnie określonych potrzeb lokalnych w przedmiotowym zakresie. Dotychczasowe doświadczenia z wykorzystywaniem środków pomocowych wskazują - a kwestia ta nie dotyczy wyłącznie wsparcia z EFS - że efektywność systemu bezpośredniego wspomagania regionów jest z reguły wyższa niż programów, w których środki i sposób realizacji jest kierowany centralnie. Ważnym - w świetle założeń PO KL - elementem priorytetu IX są przewidziane na lata 2007-2013 programy rozwojowe szkół i placówek oświatowych. Obejmują one swoim zakresem m.in. dodatkowe zajęcia pozalekcyjne i pozaszkolne dla uczniów. Z jednej strony, ich celem realizacyjnym jest wzmiankowane wyżej wyrównywanie szans edukacyjnych uczniów napotykających na różne rzeczywiste bariery w ścieżce kształcenia. Niewątpliwie, przy polityce wyrównywania szans dzieci i młodzieży trzeba na problem patrzeć wielopłaszczyznowo. W wielu przypadkach niezbędne staje się wyeliminowanie w pierwszej kolejności barier psychologicznych, takich jak zaniżona ocena, lęk przed nowymi wyzwaniami oraz brak bodźców środowiskowych, w tym rodzinnych do dalszego uczenia się. Z drugiej zaś strony - zarówno w komponencie centralnym, jak i regionalnym PO KL - celem realizacyjnym będą działania wzmacniające tzw. kompetencje kluczowe w procesie kształcenia. Bardzo modny obecnie zwrot „kompetencje kluczowe” spina klamrą projekty zawodowego szkolnictwa średniego i w tym samym kierunku zmierzającego z priorytetami odnoszącymi się do szkolnictwa wyższego.

Programy rozwojowe realizować mają cel odnoszący się do dostosowywania kompetencji absolwentów szkół do potrzeb miejscowego rynku pracy, przygotowania uczniów do przyszłego na nim funkcjonowania oraz kształtowania aktywnych postaw młodych ludzi odnośnie konieczności uczenia się przez całe życie. Na tę ostatnią kwestię zwraca się uwagę w motywach rozporządzenia WE nr 1081/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z 5 lipca 2006 r. w sprawie Europejskiego Funduszu Społecznego i uchylające rozporządzenie (WE) nr 1784/1999 oraz w przepisach merytorycznych tego aktu. W pkt 8 i 9 uzasadnienia aktu stwierdza się bowiem, że EFS powinien podejmować działania w celu zajęcia się odpowiednimi aspektami i konsekwencjami zmian demograficznych wśród aktywnej zawodowo ludności Wspólnoty, w szczególności poprzez kształcenie zawodowe przez całe życie. Mając na uwadze lepsze przewidywanie zmian i zarządzanie nimi oraz zwiększanie wzrostu gospodarczego, możliwości zatrudnienia zarówno dla kobiet, jak i mężczyzn oraz jakość i wydajność pracy w ramach celów: Konkurencyjność regionalna i zatrudnienie oraz Konwergencja, pomoc z EFS powinna koncentrować się w szczególności na: poprawie zdolności adaptacyjnych pracowników i przedsiębiorstw, wzmacnianiu kapitału ludzkiego oraz zwiększaniu dostępu do zatrudnienia i udziału w rynku pracy, wzmacnianiu integracji społecznej osób znajdujących się w niekorzystnej sytuacji, zwalczaniu dyskryminacji, zachęcaniu osób nieaktywnych zawodowo do wejścia na rynek pracy, a także wspieraniu partnerstw na rzecz reform.

W całym „obszarze” środków pomocowych z EFS na lata 2007-2013 szczególny akcent położony zostaje głównie na rozwój szkolnictwa zawodowego i to zarówno na poziomie średniego kształcenia, jak i wyższego. Zasadnie wskazuje Ministerstwo Rozwoju Regionalnego⁴ na fakt - że pomimo rzeczywistych potrzeb rynku w tym zakresie i adekwatnych do nich tytułów projektów oraz rozwiązań systemowych - szkolnictwo zawodowe cechuje się znacznie niższą atrakcyjnością w odbiorze społecznym i jakością nauczania w porównaniu z kształceniem ogólnym. Nie bagatelizowałabym społecznego nastawienia do tego rodzaju edukacji i potrzeby radykalnych zmian w tym zakresie. Nie ulega wątpliwości, że zmiana percepcji szkolnictwa zawodowego, zwłaszcza odbioru odnoszącego się do wykształcenia na poziomie średnim (może ono istotnie rzutować na wybór dalszej ścieżki kształcenia), wymaga - z jednej strony, co jest oczywiste - podniesienia jego jakości, z drugiej zaś - zmiany mentalności społecznej. Gruntowne stopniowe zmiany w świadomości społecznej powinny służyć m.in. obaleniu stereotypów, że szkolnictwo zawodowe nie stanowi odpowiedniej ścieżki kształcenia dziewcząt. Zmiany postaw ludzkich dokonują się bardzo powoli i wymagają wielu zabiegów w omawianym zakresie kierowanych zarówno do młodzieży, jak i ich rodziców. Dzisiaj w przeciętnym społecznym odbiorze wysłanie dziecka do szkoły zawodowej jest uważane za gorszą opcję edukacyjną, a sam wybór jest często przypadkowy, bo podyktowany przeważnie łatwiejszą dostępnością. W ramach priorytetu IX wspierana będzie modernizacja oferty edukacyjnej szkolnictwa zawodowego, zarówno poprzez dostosowywanie kierunków kształcenia do potrzeb rynku pracy, jak i wyposażanie szkół w nowoczesne materiały dydaktyczne. Instrumentem służącym wyrównywaniu szans edukacyjnych i podnoszeniu jakości kształcenia poprzez programy rozwojowe będą programy stypendialne dla uczniów szczególnie uzdolnionych (zwłaszcza w zakresie kierunków priorytetowych, do których zalicza się nauki matematyczno-przyrodnicze i techniczne), którym trudna sytuacja materialna uniemożliwia optymalny rozwój edukacyjny. Jednocześnie kontynuowany ma być w latach 2007-2013, rozpoczęty w latach poprzednich, program z EFS pomocy stypendialnej dla studentów.

Równolegle do wyżej wymienionych działań potencjał instytucji edukacyjnych będzie wzmacniany poprzez realizację kompleksowych programów ukierunkowanych na rozwój kadr pedagogicznych i administracyjnych systemu oświaty. Konieczność kompleksowego, spójnego podejścia jest tutaj niezbędna, ponieważ dobra szkoła powinna zatrudniać profesjonalnych pedagogów (nauczycieli) i być nowocześnie zarządzana. Priorytetem objęte zostaje przede wszystkim kształcenie zawodowe nauczycieli, zważywszy, że w tym zakresie deficyt wykształcenia i problem niewystarczającego stopnia elastycznego dostosowania posiadanych przez nauczycieli kwalifikacji jest duży. Poprzez realizację odpowiednio ukierunkowanych projektów zakłada się⁵ zwiększenie do 11,0 proc. liczby nauczycieli⁶ podnoszących swoje kompetencje poprzez doskonalenie zawodowe w tzw. krótkich formach. W ramach zakładanego programu na rzecz szkolnictwa zawodowego znacznego wsparcia udzielać się będzie rzeczywistej i efektywnej współpracy szkół z pracodawcami. Przyczyniać się to powinno do wzmacniania efektywności nauczania praktycznego zawodu, m.in. poprzez staże i praktyki odbywane w przedsiębiorstwach, a co za tym idzie - wyposażenia przyszłych absolwentów w praktyczne umiejętności wymagane na rynku pracy. Trzeba mieć świadomość faktu, że w przeszłości praktyki zawodowe z reguły nie spełniały zasadnych społecznych oczekiwań z nimi związanych. Podobna sytuacja dotyczy zresztą jakości praktyk studenckich. Pewne symptomy ewaluowania w pozytywnym kierunku aktywności przedsiębiorców w omawianym zakresie już są widoczne⁷. Zbyt mało popularyzuje się w naszym społeczeństwie dobre praktyki przedsiębiorców oraz zabiegi szkół w tym zakresie. Zadawalanie się formalnymi wskaźnikami odnoszącymi się do skali (liczby) przeprowadzonych praktyk i staży jest obce regule efektywności systemu mocno akcentowanej przez organy Wspólnoty.

W komponencie regionalnym został zaakcentowany problem kształcenia ustawicznego. Zmieniający się rynek pracy wymusza stosowanie elastycznych form uzyskiwania i zmiany kwalifikacji zawodowych zależnie od konkretnych potrzeb i tendencji rozwojowych gospodarki⁸, w tym zwłaszcza kierunku rozwoju określonego regionu lub jego części. Kształcenie ustawiczne definiuje się jako rodzaj edukacji w szkołach dla dorosłych, a także uzyskiwanie i uzupełnianie wiedzy ogólnej, umiejętności i kwalifikacji zawodowych w formach pozaszkolnych przez osoby, które spełniły obowiązek szkolny. Dla zabezpieczenia skutecznej realizacji celu, jaki się obecnie stawia przed kształceniem ciągłym, niezbędne jest m.in. wypracowanie systemu uznawania kwalifikacji nabytych poza formalnym systemem kształcenia. Podejście w tym zakresie w państwach zachodnich jest o wiele bardziej elastyczne, konkretne działania dostosowane do rosnących potrzeb adaptacyjnych pracowników w zmieniających się warunkach technicznych i technologicznych gospodarki. Uzyskiwana na tej drodze poprawa zdolności przystosowawczych pracowników i przedsiębiorstw przekładać się ma na zwiększenie zatrudnienia osób nieaktywnych zawodowo i wzmocnienie integracji społecznej osób znajdujących się w niekorzystnej sytuacji. W ramach omawianego priorytetu podjęte zostaną działania ukierunkowane na upowszechnianie kształcenia ustawicznego oraz równolegle na podnoszenie jakości usług oferowanych przez placówki zajmujące się takim kształceniem. Należy mieć na uwadze fakt, że odpowiednie środki EFS przeznaczane są także w latach 2007-2013 na promowanie korzyści płynących z formalnego podnoszenia i uzupełniania wykształcenia i kwalifikacji zawodowych⁹. Odpowiednia akcja nagłaśniająca na rzecz tej ścieżki uzupełniania i uaktualniania wiedzy powinna stopniowo zmieniać bardzo niekorzystną w Polsce, w porównaniu z innymi państwami, pozycję tego typu kształcenia¹⁰.

Z dotychczasowych rozważań dotyczących celów ogólnych odnoszących się do priorytetu IX wynika, że w jego ramach będą realizowane następujące działania:

l 9.1 Wyrównywanie szans edukacyjnych i zapewnienie wysokiej jakości usług edukacyjnych świadczonych w systemie oświaty;

- 9.1.1 Zmniejszanie nierówności w stopniu upowszechnienia edukacji przedszkolnej,

- 9.1.2 Wyrównywanie szans edukacyjnych uczniów z grup o utrudnionym dostępie do edukacji oraz zmniejszanie różnic w jakości usług edukacyjnych,

- 9.1.3 Pomoc stypendialna dla uczniów szczególnie uzdolnionych;

l 9.2 Podniesienie atrakcyjności i jakości szkolnictwa zawodowego;

l 9.3 Upowszechnienie formalnego kształcenia ustawicznego;

l 9.4 Osiągnięcie wysoko wykwalifikowanych kadr systemu oświaty;

l 9.5 Wspieranie oddolnych inicjatyw edukacyjnych na obszarach wiejskich¹¹.

Za podstawę działań w kwestii wyrównywania szans edukacyjnych i zapewnienia wysokiej jakości usług edukacyjnych świadczonych w systemie oświaty (działanie 9.1) przyjmuje się:

• tworzenie warunków dla wyrównywania szans edukacyjnych poprzez udzielanie wsparcia na rzecz instytucji systemu oświaty oraz osób napotykających na bariery o charakterze środowiskowym, ekonomicznym, geograficznym i zdrowotnym utrudniające lub uniemożliwiające dostęp do usług edukacyjnych,
• wzmocnienie atrakcyjności i podniesienie jakości oferty edukacyjnej instytucji systemu oświaty realizujących kształcenie w rozmaitych formach szkolnych ukierunkowane zwłaszcza na rozwój kluczowych kompetencji oraz wzmocnienie zdolności uczniów do przyszłego zatrudnienia.

Wskazane wyżej cele stanowią w dużym zakresie kontynuację dotychczasowych priorytetów realizowanych przy wsparciu środków pomocowych z Europejskiego Funduszu Społecznego. Z uzasadnienia działania odnoszącego się do wzrostu powszechnej dostępności edukacji przedszkolnej wynika, że warunkiem niezbędnym do podniesienia ogólnego poziomu wykształcenia społeczeństwa jest stworzenie warunków powszechnego dostępu do edukacji już od najwcześniejszych etapów wychowania i kształcenia jednostki. Efektem upowszechnienia edukacji przedszkolnej ma być rzeczywiste wyrównanie szans edukacyjnych dzieci. Dotyczy to zwłaszcza obszarów wiejskich. W programie akcent został położony zarówno na programy operacyjne służące wdrażaniu elastycznych form edukacji przedszkolnej, jak i działania na rzecz wspierania i rozbudzania oddolnych inicjatyw w tym zakresie¹². Dla powodzenia projektu niezbędne jest przede wszystkim przełamanie barier kulturowych poprzez przekonanie rodziców o znaczeniu wczesnej edukacji dla dalszego rozwoju dziecka i decyzji o skierowaniu dziecka do przedszkola lub alternatywnej - gdy chodzi o spełniane funkcje - placówki. Niezbędna w tym zakresie jest elastyczność działania, gdyż zależnie od potrzeb środowiskowych może być brane pod uwagę tworzenie nowych obiektów, modernizacja istniejących, zwiększenie dostępności przedszkoli przez wydłużenie godzin pracy placówek lub uruchomienie dodatkowego naboru, a także tworzenie mini przedszkoli w ramach inicjatyw oddolnych. Na edukację przedszkolną należy patrzeć w szerokim aspekcie. Wnioskujący o fundusze unijne muszą mieć wizję realizacji konkretnych celów do osiągnięcia oraz warunków jej urzeczywistnienia. Punktem wyjścia musi być prawidłowe zdiagnozowanie miejscowych potrzeb przesądzające o rozmiarze i charakterze projektowanych działań. Z powyższym podejściem muszą być zharmonizowane możliwości m.in. kadrowe beneficjenta. Problem upowszechniania systemu przedszkolnego jest ważki, ponieważ działania na rzecz dziecka dotyczą nie tylko edukacji sensu stricte, ale szeroko ujmowanego społecznego wychowania przygotowującego dziecko do wejścia na ścieżkę kształcenia szkolnego. Zabiegi zmierzające do szerokiego dostępu dzieci do przedszkoli są tym bardziej istotne w związku z planowanym obniżeniem wieku szkolnego.

Równolegle do likwidacji barier w dostępie do edukacji przedszkolnej zakłada się tworzenie mechanizmów eliminujących lub kompensujących oddziaływanie czynników utrudniających uczestnictwo w procesie kształcenia. Istotnym elementem polityki wyrównywania szans edukacyjnych powinno być wzmocnienie działań instytucji oświatowych ukierunkowane na pomoc uczniom, którzy - ze względu na czynniki ekonomiczne, społeczne czy kulturowe - nie funkcjonują prawidłowo w systemie oświaty lub przedwcześnie wypadają ze ścieżki edukacyjnej. Likwidacji barier w powyższym zakresie służyć mają zarówno szeroko rozumiane programy edukacyjne, jak i działania pedagogiczno-psychologiczne skoncentrowane na eliminacji barier oświatowych i wychowawczych. Natomiast rdzeniem programów rozwojowych szkół będą zarówno działania na rzecz innowacyjności form edukacji szkolnej, jak również podnoszenia u uczniów podstawowych umiejętności oraz kompetencji w zakresie kierunków o kluczowym znaczeniu dla gospodarki. Szkoły oraz ich organy prowadzące, otrzymają w latach 2007-2013 znaczące wsparcie na rzecz wzmocnienia i rozszerzenia oferty edukacyjnej o elementy kształcenia wykraczające poza standardowy program nauczania (przykładowo dodatkowy język obcy, uzupełniające zajęcia informatyczne itd.). Zakłada się, że realizacja programów rozwojowych przyczyni się do podniesienia jakości nauczania szkolnego, a w konsekwencji - osiągania przez uczniów lepszych wyników w nauce i zwiększania realnych szans na kontynuowanie edukacji lub podjęcie po szkole średniej zatrudnienia. Poniżej dokonuję zestawienia projektów służących realizacji zarysowanych wyżej działań.

W przedmiocie „Zmniejszanie nierówności w stopniu upowszechniania edukacji przedszkolnej” (poddziałanie 9.1.1) przewiduje się projekty konkursowe obejmujące następujące typy możliwych operacji:

• tworzenie ośrodków wychowania przedszkolnego¹³ na obszarach i w środowiskach o niskim stopniu upowszechnienia edukacji przedszkolnej,
• w ramach działających przedszkoli wspieranie kampanii i konkretnych działań na rzecz zwiększonego uczestnictwa dzieci w wychowaniu przedszkolnym¹⁴,
• opracowanie i realizacja kampanii informacyjnych promujących edukację przedszkolną.

Ostatni z wymienionych typów projektów ma służyć przełamaniu barier kulturowych poprzez wzmiankowane wyżej przekonywanie rodziców o znaczeniu wczesnej edukacji dla dalszego rozwoju dziecka. Nie ulega wątpliwości, że bodźcem zachęcającym opiekunów do uczestnictwa dzieci w przedszkolu jest faktyczny poziom opieki wychowawczej w placówce i atrakcyjność zajęć w przedszkolach lub w alternatywnych wobec nich formach. Wydaje się, że u nas jest jeszcze niska świadomość faktu, że w przedszkolach i w pierwszych klasach nauczania szkolnego powinni być zatrudnieni najlepsi fachowcy. Nota bene świadomość tego faktu posiadała działająca ponad 200 lat temu Komisja Edukacji Narodowej. Uruchomiła w tym celu szereg instrumentów, poczynając od wysokiej poprzeczki konkursów ogłaszanych na pierwsze podręczniki szkolne i dobór oraz kształcenie kadry nauczycielskiej.

W przedmiocie „Wyrównywanie szans edukacyjnych uczniów z grup o utrudnionym dostępie do edukacji oraz zmniejszanie różnic w jakości usług edukacyjnych” (poddziałanie 9.1.2) realizowane są projekty wyłaniane w trybie konkursowym. Zakłada się realizację programów rozwojowych szkół i placówek oświatowych prowadzących kształcenie ogólne ukierunkowane na wyrównywanie szans edukacyjnych uczniów i zmniejszanie dysproporcji w ich osiągnięciach edukacyjnych oraz podnoszenie jakości procesu kształcenia. Zawarta w Szczegółowym Opisie Priorytetów PO KL egzemplifikacja zakładanych działań ma charakter wyliczenia otwartego. Przesądza o tym użyty w dokumencie zwrot „w szczególności”. Nie jest to jednak równoznaczne z dowolnością wyboru przez wnioskodawcę przedmiotu projektu, ponieważ termin „w szczególności” ukierunkowuje na pewne priorytety, które przede wszystkim mają być zrealizowane zgodnie z rozporządzeniami wspólnotowymi. W obszarze poddziałania 9.1.2 PO KL wymienia się następujące typy projektów:

• dodatkowe zajęcia dydaktyczno-wyrównawcze oraz specjalistyczne służące wyrównywaniu dysproporcji edukacyjnych w trakcie procesu kształcenia,
•  doradztwo i opiekę pedagogiczno-psychologiczną dla uczniów wykazujących problemy w nauce lub z innych przyczyn zagrożonych przedwczesnym wypadnięciem z systemu oświaty (np. wsparcie dla uczniów z obszarów wiejskich, wsparcie dla uczniów niepełnosprawnych, przeciwdziałanie uzależnieniom, programy prewencyjne, przeciwdziałanie patologiom społecznym),
•  programy skierowane do dzieci i młodzieży, które znajdują się poza systemem szkolnictwa podstawowego, gimnazjalnego i ponadgimnazjalnego¹⁵ umożliwiające ukończenie danego etapu kształcenia oraz kontynuację nauki,
• dodatkowe zajęcia (pozalekcyjne i pozaszkolne) dla uczniów ukierunkowane na rozwój kompetencji kluczowych, czyli ukierunkowanych na przedmioty przyrodniczo- matematyczne ze szczególnym uwzględnieniem poszerzenia umiejętności posługiwania się nowoczesnymi technikami informacyjnymi oraz umiejętnościami w zakresie języków obcych¹⁶,
• wdrożenie innowacyjnych form nauczania i oceniania cechujących się wyższą skutecznością niż formy tradycyjne,
• wdrażanie programów i narzędzi efektywnego zarządzania placówką oświatową przyczyniających się do poprawy jakości nauczania,
• rozszerzanie oferty szkół o zagadnienia związane z poradnictwem i doradztwem edukacyjno-zawodowym połączonym z informowaniem uczniów o korzyściach płynących z wyboru danej ścieżki edukacyjnej¹⁷ oraz możliwościach dalszego kształcenia, zwłaszcza z uwzględnieniem uwarunkowań lokalnego i regionalnego rynku pracy (szkolne ośrodki kariery).

Ostatni z wymienionych typów operacji wyróżnia się bardzo silnym podtekstem powiązania edukacji z lokalnym rynkiem pracy. Jest to kwestia bardzo istotna i zasługująca na popularyzację (także w ramach poradnictwa), ponieważ ma za zadanie wiązać młodzież z jej regionem (lokalnym środowiskiem).

Grupami docelowymi wymienionych wyżej typów projektów są:

• szkoły (instytucje, kadra) i ich organy prowadzące,
• poradnie psychologiczno - pedagogiczne,
• uczniowie szkół podstawowych, gimnazjalnych, ponadgimnazjalnych i policealnych (kształcenie ogólne),
• osoby, które przedwcześnie wypadły ze ścieżki edukacyjnej.

W ramach działania ogólnie określonego jako „Wyrównywanie szans edukacyjnych i zapewnienie wysokiej jakości usług edukacyjnych świadczonych w systemie oświaty” przewidziane są projekty systemowe odnoszące się do programu pomocy stypendialnej dla uczniów szczególnie uzdolnionych (poddziałanie 9.1.3). Projekty w tym zakresie muszą spełniać następujące wymogi:

• pomoc ma być kierowana do uczniów najzdolniejszych, ale jednocześnie znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej¹⁸,
• w pierwszej kolejności wsparciem objęci będą uczniowie kluczowych kierunków (przedmioty i bloki matematyczno-przyrodnicze i techniczne), zatem:
• stypendia będą miały charakter edukacyjny, a nie socjalny (chociaż pośrednio realizują także funkcję socjalną).

Wzmocnieniu atrakcyjności i podniesienia jakości oferty edukacyjnej szkół oraz placówek oświatowych prowadzących kształcenie zawodowe służące podniesieniu zdolności uczniów do przyszłego zatrudnienia¹⁹ podporządkowane jest działanie określone w PO KL jako 9.2. Działania w powyższym przedmiotowym zakresie będą realizowane poprzez kompleksowe programy rozwojowe szkół i placówek prowadzących kształcenie zawodowe. Wprowadzenie wymogu kompleksowości jest tutaj niezbędne, ponieważ wskazuje na wielokierunkowe potrzeby edukacyjne i niezbędność harmonijnej całościowej ich realizacji. W przypadku niektórych instytucji kształcących młodzież, konieczna będzie modernizacja zastanych programów kształcenia, a w wielu innych rozszerzenie i uatrakcyjnienie przedmiotowej oferty. W związku z powyższym - na co wskazuje się w SZOP PO KL²⁰ - działania objęte tym programem dotyczą zarówno niwelowania dysproporcji edukacyjnych młodzieży, jak i udoskonalania procesu kształcenia poprzez dodatkowe zajęcia pozalekcyjne i pozaszkolne, doradztwo edukacyjno-zawodowe, instrumenty rozwijające kompetencje kluczowe uczniów (szkolnictwo zawodowe), staże i praktyki realizowane we współpracy z pracodawcami.

Podobnie jak w projektach realizowanych w latach 2004-2006, projekty rozwojowe, które mają być wdrażane w latach 2007-2013, uwzględniają programy włączania pracodawców w proces kształcenia zawodowego w ramach szerszych niż praktyczna nauka zawodu np. w takich formach jak diagnozowanie popytu rynku pracy na absolwentów o określonych kwalifikacjach zawodowych. Nie można tutaj zadawalać się wskaźnikami ilościowymi odnoszącymi się m.in. do ilości spotkań z potencjalnymi pracodawcami. Równie istotny jest dobór przedsiębiorców, którzy w klarowny (transparentny) sposób przedstawią swój punkt widzenia popierając ewentualną ofertę wskaźnikami wyników przedsiębiorstwa i jego perspektywami rozwojowymi. W ramach programów rozwojowych szkolnictwa realizującego kształcenie zawodowe, placówki oświatowe będą mogły również wyposażyć uczniów w nowoczesne materiały dydaktyczne²¹ (w tym podręczniki szkolne²²), które wraz z odpowiednią kadrą dydaktyczną zagwarantują wysoką jakość kształcenia zgodną z wymogami współczesnej gospodarki. W powyższym zakresie projekty konkursowe obejmują dwa podstawowe typy operacji:

• diagnozowanie potrzeb edukacyjnych w obszarze szkolnictwa zawodowego zgodnie z potrzebami lokalnego i regionalnego rynku pracy,
• programy rozwojowe szkół i placówek oświatowych prowadzących kształcenie zawodowe ukierunkowane na zmniejszanie dysproporcji w osiągnięciach uczniów w procesie kształcenia oraz podnoszenie poziomu nauczania.

W zakresie ostatniego z wymienionych SZOP PO KL posługuje się również koncepcją otwartego zestawienia możliwych projektów. Obejmuje ono zbliżone przedmiotowo typy operacji do wymienionych w poddziałaniu 9.1.2, ale ukierunkowane przede wszystkim na szeroko rozumianą jakość szkolnictwa zawodowego. Programy operacyjne obejmują swym zakresem:

•  efektywne programy doradztwa edukacyjno-zawodowego,
• modernizację oferty kształcenia zawodowego i dostosowanie jej do potrzeb lokalnego i regionalnego rynku pracy (wprowadzanie nowych kierunków kształcenia, modyfikacja programów nauczania na kierunkach istniejących),
• współpracę szkół i placówek prowadzących kształcenie zawodowe z pracodawcami i odpowiednimi instytucjami rynku pracy służącą podnoszeniu kwalifikacji zawodowych uczniów i wzmacniania ich zdolności do zatrudnienia (w tym zwłaszcza w zakresie praktycznych form nauczania - staże i praktyki).

Grupy ani docelowymi tych projektów są (zależnie od typu operacji):

- uczniowie i słuchacze szkół i placówek oświatowych prowadzących kształcenie zawodowe,

- szkoły i placówki (instytucje i kadra pedagogiczna) prowadzące kształcenie zawodowe (z wyłączeniem szkół dla dorosłych),

- partnerzy społeczno-gospodarczy,

- pracodawcy.

Szybkie zmiany techniczne i technologiczne oraz związane z nimi rosnące wymagania współczesnego rynku, wymuszają wręcz podniesienie rangi i upowszechnienia formalnego kształcenia ciągłego trwającego przez cały okres aktywności zawodowej jednostki. Odpowiedzią na powyższe potrzeby jest działanie 9.3 w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki określone jako „Upowszechnienie formalnego kształcenia ustawicznego”. Tytuł działania nie oddaje w pełni jego istoty, ponieważ założonym celem jest zwiększenie uczestnictwa osób dorosłych w kształceniu ustawicznym w formach pozaszkolnych poprzez podniesienie jego jakości i dostępności oraz zwiększenie w świadomości społecznej znaczenia kształcenia ustawicznego jako czynnika oddziaływującego na sytuację na rynku pracy²³. W ramach powyższego działania proponuje się następujące projekty konkursowe:

• kampanie informacyjne odnoszące się do potencjalnych korzyści płynących z formalnego podwyższania lub uzupełniania posiadanych kwalifikacji z perspektywy potrzeb regionalnego lub lokalnego rynku pracy,
• programy formalnego kształcenia ustawicznego skierowane do osób dorosłych zainteresowanych uzupełnieniem lub podwyższeniem swojego wykształcenia i kwalifikacji ogólnych i zawodowych,
  programy formalnego potwierdzania kwalifikacji ogólnych i zawodowych zdobytych w sposób nieformalny (wsparcie dla osób, które deklarują chęć przystąpienia do egzaminu zewnętrznego i potwierdzenia posiadanych kwalifikacji),
•  usługi doradcze w zakresie wyboru ścieżki kształcenia formalnego (lub uzupełniania wykształcenia i kwalifikacji formalnych) w kontekście potrzeb regionalnego lub lokalnego rynku pracy,
• wsparcie dla placówek kształcenia ustawicznego, praktycznego i doskonalenia zawodowego²⁴.

Kształcenie ustawiczne ze swej istoty ma charakter dobrowolny. Podjęcie tej ścieżki uzupełnienia i uaktualnienia wiedzy musi być w każdym przypadku efektem świadomego wyboru dokonanego przez jednostkę. Konieczne jest więc podjęcie działań finansowanych z omawianego programu na rzecz uaktywniania jednostek w pożądanym kierunku. Zwłaszcza - na co wskazują wyniki licznych badań - że istnieje pewna niekorzystna tendencja w postrzeganiu potrzeby uzupełniania wiedzy. Tam gdzie potrzeby kształcenia ustawicznego są największe świadomość ich istnienia jest stosunkowo niska. Osoby posiadające wykształcenie wyższe są znacznie częściej zainteresowane kształceniem ustawicznym, niż osoby o niskich kwalifikacjach i relatywnie gorszej pozycji na rynku pracy. Przyczyna takiej sytuacji leży z jednej strony w niskiej świadomości społeczeństwa w zakresie znaczenia kształcenia ustawicznego. Z drugiej strony jakość kształcenia ustawicznego pozostaje w wielu przypadkach niewystarczająca z punktu widzenia potrzeb rynku pracy. Położenie akcentu na „papierkowy” wymiar kształcenia ustawicznego stanowi spłaszczenie czy uproszczenie problemu dotyczącego efektywności wprowadzanego programu.

Grupami docelowymi tych operacji są, co do zasady:

• osoby w wieku 25-64 lat²⁵ zgłaszające z własnej inicjatywy chęć podnoszenia, uzupełniania kwalifikacji lub ich formalnego potwierdzenia,
• placówki kształcenia ustawicznego, praktycznego i doskonalenia zawodowego prowadzące formalne kształcenia ustawicznego,
• partnerzy społeczno-gospodarczy,
• pracodawcy.

Omówione wyżej typy działań i odpowiadających im projektów nie mogłyby być zrealizowane właściwie (optymalnie) bez wysoko wykwalifikowanej kadry systemu oświaty. Temu celowi podporządkowane jest działanie 9.4 PO KL. Zasadniczym realizacyjnym celem projektów w tym zakresie jest dostosowanie kwalifikacji kadr systemu oświaty, tj. nauczycieli, instruktorów praktycznej nauki zawodu, kadr administracyjnych, do wymogów związanych przede wszystkim ze strategicznymi kierunkami rozwoju regionów, zapotrzebowaniem na nowe kwalifikacje w związku ze zmianami technologicznymi i technicznymi oraz ustawicznie zmieniającą się sytuacją demograficzną wymuszającą zmiany w systemie oświaty. Istotnym elementem przedmiotowych działań powinno być wspieranie elastyczności systemu kształcenia nauczycieli, w tym niezbędnego przekwalifikowania ich części, w związku z cyklicznymi uwarunkowaniami demograficznymi. W ramach powyższego działania przewiduje się następujące projekty konkursowe:

• studia podyplomowe i kursy doskonalące dla nauczycieli w zakresie zgodnym z lokalną i regionalną polityką edukacyjną (w tym przygotowanie do nauczania drugiego przedmiotu lub rodzaju prowadzonych zajęć),
• studia podyplomowe, kursy i szkolenia oraz inne formy podwyższania kwalifikacji pracowników placówek kształcenia ustawicznego, praktycznego i doskonalenia zawodowego oraz instruktorów praktycznej nauki zawodu,
•  studia wyższe dla nauczycieli zainteresowanych podwyższeniem lub uzupełnieniem posiadanego wykształcenia,
• studia podyplomowe i kursy doskonalące dla nauczycieli i pracowników administracji oświatowej w zakresie organizacji, zarządzania, finansowania oraz monitoringu działalności oświatowej,
• programy przekwalifikowania nauczycieli w związku ze zmieniającą się sytuacją demograficzną (taką np. niż szkolny).

Dobry i przemyślany projekt zwiększa szanse na dotacje unijne, ale dużym uproszczeniem byłoby ograniczenie „myślenia projektowego” do tego jednego etapu²⁶. Myślenie operacyjne musi objąć swoim zakresem trzy podstawowe etapy: przygotowanie i złożenie wniosku aplikacyjnego, realizację projektu oraz jego rozliczenie²⁷. Przy opracowywaniu projektów należy brać pod uwagę:

• identyfikację i charakter problemów, które należy rozwiązać na bazie projektu (poprzez zapoznanie się z opisami programów operacyjnych),
• sposób osiągnięcia zamierzonych celów,
  
• konkretne efekty realizacji projektu.

Nieodłącznym elementem spójności wniosku aplikacyjnego jest zgodność z celami programu operacyjnego oraz ze strategią rozwoju województwa²⁸. Najwięcej trudności z realizacją projektu napotykają wnioskodawcy niebyt precyzyjnie lub nierealistycznie określający zakładane rezultaty. Cel realny to taki, który stanowi odpowiedź na zdiagnozowane potrzeby wnioskodawcy osadzone w regionalnych realiach połączone z możliwościami osiągnięcia założonych rezultatów. Ilość środków dostępnych z funduszy strukturalnych nie wypełnia potrzeb w przedmiotowym zakresie. W związku z tym, dofinansowanie uzyskują projekty, które optymalnie zrealizują założone w nich cele, a przy tym spełniają wymogi formalne i merytoryczne. Ewentualne niepowodzenie w pierwszym podejściu jest pewnym doświadczeniem, które można spożytkować przy opracowywaniu kolejnych wniosków aplikacyjnych.

@RY1@i80/2008/007/i80.2008.007.000.0071.001.jpg@RY2@

Arleta Stefanicka

dyrektor ds. projektów unijnych w Ośrodku Doskonalenia Kadry Kierowniczej Oświaty VULCAN we Wrocławiu

¹ Na temat znaczenia programów regionalnych w rozwoju konkurencyjności i gwarancji efektywności programów realizowanych w ramach Unii Europejskiej zob. V. Schevchuk, Kapitał ludzki, inwestycje i konkurencyjność regionalna [w:] Aspekty konkurencji na rynku w procesie globalizacji, cz. II. Konkurencyjność podmiotów, praca zbiorowa red. J. Żyra, Kraków 2006, s. 63 i nast.

² Prym tutaj wiodą rozporządzenia wspólnotowe, stosowane bezpośrednio w państwach członkowskich. W przedmiotowym zakresie będzie to rozporządzenie 1081/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z 5 lipca 2006 r. w sprawie Europejskiego Funduszu Społecznego i uchylające rozporządzenie (WE) nr 1784/1999, Dz.Urz. UE z 31 lipca 2006 r., L 210, s. 12.

³ J. Góra, Jak zdobyć pieniądze na ośrodki przedszkolne, „Gazeta Prawna” 19 marca 2008 r.

⁴ Szczegółowy Opis Priorytetów Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007-2013, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 18 września 2007 r., s. 243 (dalej jako SZOP PO KL).

⁵ SZOP PO KL, s. 244.

⁶ W tym nauczycieli na obszarach wiejskich do 33 proc., a odsetka nauczycieli kształcenia zawodowego do 8 proc.

⁷ K. Polak, Studia zawodowe. Umiejętności praktyczne w programach nauki. Związek szkół z firmami jest silniejszy, „Gazeta Prawna” 20 grudnia 2007 r.

⁸ Zwłaszcza, że współczesna gospodarka oparta jest na wiedzy, jako największym jej bogactwie. Szerzej M. Gagacka, Rola programu wspólnotowego Equal we wspieraniu konkurencyjności mikroprzedsiębiorstwa [w:] Aspekty konkurencji..., pod red. J. Żyra, s. 173.

⁹ Zakłada się (SZOP PO KL, s. 244) przez realizację odpowiednich projektów: wdrożenie przez 60 proc. szkół podstawowych, gimnazjów i ponadgimnazjalnych), projektów rozwojowych obejmujących m.in. nowoczesny systemu zarządzania, zajęcia pozalekcyjne i pozaszkolne (szkoły wiejskie 80 proc., miejskie 42 proc.); zwiększenie do 45 proc. odsetka absolwentów szkół prowadzących kształcenie zawodowe kończących się maturą w relacji do absolwentów wszystkich szkół ponadgimnazjalnych kończących się maturą; zwiększenie do 43 proc. odsetka absolwentów szkół ponadgimnazjalnych prowadzących kształcenie zawodowe w relacji do liczby wszystkich absolwentów szkół ponadgimnazjalnych.

¹⁰ Zakłada się (SZOP PO KL, s. 244) przez realizację odpowiednich projektów zwiększenie o 100 proc. (w stosunku do stanu obecnego) odsetka osób dorosłych w wieku 25-64 lata uczestniczących w formalnym kształceniu ustawicznym.

¹¹ Oddolnym inicjatywom należy przypisać szczególne znaczenie, ponieważ ich efektywność jest proporcjonalnie do nakładów duża. Szerzej K. Hetman, Jak aktywizować społeczność na obszarach wiejskich, „Gazeta Prawna” z 25 lutego 2008 r.

¹² W tej ostatniej kategorii aktywizacji społeczności na obszarach wiejskich brane są pod uwagę gminy wiejskie, miejsko-wiejskie, małe miasta do 25 tysięcy mieszkańców. Górna granica wartości grantu wynosi 50 000 zł.

¹³ Projektuje się realizację alternatywnych form wychowania przedszkolnego, które przy niższych kosztach elastycznie dopasowywały się miejscowych warunków, np. w środowisku wiejskim.

¹⁴ Dla podniesienia efektywności placówek i zaspokojenia rosnących potrzeb objęcia większej liczby dzieci wychowaniem przedszkolnym możliwe jest zatrudnienie dodatkowego personelu, wydłużenie czasu pracy przedszkoli.

¹⁵ Chodzi tutaj o jednostki przedwcześnie rezygnujące, z różnych przyczyn obiektywnych, z dalszej nauki.

¹⁶ Przykładowo chodzi o poszerzenie edukacji np. o naukę drugiego języka.

¹⁷ Nie chodzi tutaj jedynie o informację wąsko rozumianą, ale o uruchomienie efektywnych instrumentów, które miałyby potencjalną zdolność przekonania młodzieży do wyboru technicznej ścieżki edukacji.

¹⁸ Kryteria dochodowe określone są przez instytucje pośredniczące.

¹⁹ Z działania tego wyłączone jest kształcenie osób dorosłych, ponieważ to ostatnie objęte jest odrębnym typem operacji w ramach działania 9.3 PO KL.

²⁰ s. 255.

²¹ Zgodnie z Wytycznymi w zakresie kwalifikowania wydatków w ramach PO KL (MRR, Warszawa 9 lipca 2007 r., s. 23) wartość wydatków w ramach cross-financingu nie może stanowić więcej niż 10 proc. wszystkich wydatków kwalifikowalnych stanowiących budżet projektu.

²² Zgodnie z pismem Ministerstwa Rozwoju Regionalnego (DZF-I-9220-193-PK/08/1432) z 15 lutego 2008 r. przykładem materiałów dydaktycznych niebędących kosztem objętym cross-financingiem jest zakup podręczników szkolnych.

²³ Nacisk na „formalny” aspekt kształcenia ustawicznego nie może gubić z pola widzenia istoty programu, ponieważ jego zasadniczym celem jest dostosowanie (adaptacja) wykształcenia do aktualnych i przewidywalnych potrzeb gospodarki. W tym kierunku powinny iść kampanie informacyjne, na które wskazuje wymieniony niżej jako pierwszy, rodzaj projektu. Cały PO KL oparty jest na promowaniu społeczeństwa opartego na wiedzy.

²⁴ Projekty te powinny skupić się na: monitorowaniu potrzeb oraz rozszerzaniu lub dostosowywaniu oferty edukacyjnej do potrzeb miejscowego rynku pracy; podwyższaniu jakości oferty edukacyjnej, w tym również ubieganie się o akredytację kuratora oświaty; rozwoju innowacyjnych form kształcenia ustawicznego, w tym również w formie e-learningu.

²⁵ Oraz osoby poniżej tego wieku (18-24 lata), które nie uczą się w normalnym trybie szkolnictwa.

²⁶ Szerzej R. Olszewski, Dotacja to nie tylko wniosek, Fundusze Europejskie 2007, nr 1, s. 51 i nast.; M. Stykowska, K. Kowalski, Dobre zarządzanie projektem, Fundusze Europejskie 2007, nr 6, s. 34-35.

²⁷ M. Okularczyk, Jak napisać projekt, aby dostać dotację, Fundusze Europejskie 2007, nr 6, s. 62 i nast.

²⁸ Na ten temat zob. M. Kołtuniak, Dobry i przemyślany projekt zwiększa szansę na unijne dotacje, „Rzeczpospolita” z 25 marca 2008 r., dodatek Dobra firma, s. 1.